Lütviyyə Əsgərzadə
Filologiya elmləri doktoru,
AYB vəAJB-nin üzvü
Poeziyası ilə ürəklərə yol tapan Məmməd Tahir yaradıcılığı haqqında bir çox yazıçı və şairlər məqalələr yazıb, münasibət bildiriblər. Fikrimizcə, ədəbiyyatşünas, tənqidçi Arif Əmrahoğlunun Məmməd Tahir haqqında söylədiyi fikirlər, bütövlükdə onun yaradıcılığının təqdimatıdır: “Məmməd Tahir ədəbiyyatın və ədəbi prosesin yaşamasında rolu olanlardandır”.
“Vətən, məni sən qınama” adlı kitabı ilə oxucularla görüşə gələn Məmməd Tahir ədəbi aləmin diqqətini çəkir. Milli ruhlu, milli düşüncəli, öz səsi, nəfəsi, öz ifadə vasitəsi olan şair çağdaş poeziyamızın tanınmış nümayəndələrindən biridir.
Məmməd Tahir Naxçıvan ədəbi-mədəni mühitinin övladıdır. Şairin poeziyasında doğulub, böyüdüyü mühitin nəfəsi duyulur, tarixi yaşayır. Yaxın və Orta Şərqin mədəniyyət beşiklərindən olan Naxçıvanın yaşı minillərlə ölçülən zəngin bir tarixi, çoxəsrlik dövlətçilik ənənələri vardır. Hər daşı, hər qayası qədim və Orta əsrlər sivilizasiyasından xəbər verən, bu sivilizasiyanı özündə yaşadan Naxçıvanın sinəsində mənsub olduğu Türk millətinin tarixi, taleyi “tarixləşib, “daşlaşıb.” Şair doğulub, böyüdüyü qədim şəhərə - “ixtiyar, yaşlı, müdrik qoca”ya, Naxçıvana “Gəncləşən şəhər” adlı poema həsr edib.
Məmməd Tahirin “Gəncləşən şəhər” poemasını oxuduqca, sanki gözlərimin önündə “Naxçıvan” adlı rəsm əsəri canlanır. Əslində, əsl poeziya belə olmalıdır. Şair doğma qədim şəhəri - Naxçıvanı o qədər yüksək duyğu və məhəbbətlə, “səsli, şəkilli, aydın təsəvvür yaradan sərbəst yaradıcı bir sözlə” eyni zamanda, tarixiliklə müasirliyin vəhdətində ifadə və vəsf edir. Bu zaman sözlərin, epitetlərin, bənzətmələrin ən gözəlini, ən yaraşanını seçir: “Xan Araz”, “Qədim şəhər”, “Yaşlı qoca”, “müdrik”, “ötkün” və s. “Sanki sürüşərək Göy tağının çuxasından düşən, Naxçıvanı” “Arazın yaxasından asılan orden”ə bənzədir. Bütün epitet və bənzətmələr yerində və Naxçıvana yaraşandır
Məmməd Tahir poeziyasında təbiət-insan-Uca Yaradan vəhdətdədir. Bizi əhatə edən hər bir şey - təbiətdir. İnsan ömrü boyu onu əhatə edən təbiəti ruhani müstəvidə anlamağa çalışır
. Bu kontekstdə təbiət - insan əlaqəsi Məmməd Tahir poeziyasının təməl elementlərindən biridir. Təbiət içindəki insan və ya insan və təbiət bütövlükdə tamdır. İnsan Yaradanın şah əsəri, təbiət, Poeziya mənəviyyatdır, tarixdir. Hətta: “Poeziya tarixdən daha fəlsəfi və ciddidir, poeziya daha çox ümumidən, tarix xüsusidən danışır” (Aristotel). Məmməd Tahirin tarixə müraciətlə yazdığı “Mağara əshabələri” mənzum dramı da bu konteksdədir. Dramda daş yaddaşımız, müqəddəs inanc yerlərimizdən olan “Əshabi-kəhf” mağarasının keçmişindən bəhs edilir.
Şairin daş yaddaşımıza müraciətlə yazdığı dram təbiət – insan – Yaradan kontekstindədir.
Dram, eyni zamanda, keçmişdən günümüzədək gəlib çatan rəvayətin, Dəqyənusun (Daqyanus və ya Dağ Yunis) zülmünün, ədalətsizliyinin poetik ifadəsidir:
Bu nə zülm, bu nə qan?
Başdan-başa Naxçuan,
Matəmgaha dönübdür.
Neçə ocaq sönübdür.
Dəqyənus (Dağ Yunis) yalnız qəddar, zülmkar olmamış, eyni zamanda Allahllıq iddiasında olmuş, xalqına ona Allah kimi ehtiram göstərməsini əmr etmişdir. Ona tabe olmaqdan başqa bir çarəsi qalmamış xalq ona itaət etsə də, aralarında Təmliha, bəzi mənbələrə görə, Təmirxan (Təmleyxa) adlı bir nəfərin də olduğu əsilzadə mənşəli yeddi nəfər onu Allah kimi tanımaq istəməyərək və şəhərdə qalmaqdan qorxaraq şəhərdən qaçır. Yolda onlara zülmdən bezən hökmdarın çobanı da qoşulur. Bu zaman çobanın iti də qaçanların ardınca gəlir. Onlar itin səs salacağından ehtiyatlanırlar. Çoban iti nə qədər qovsa da, o getmir. Çoban məcbur olub onun əvvəl bir, sonra isə digər ayağını sındırır. Rəvayətə görə, it insan kimi dil açıb zülmdən qaçdığını bildirir və ölür. Çoban onu mağaranın girəcəyindən bir az aralıda basdırır, çomağını da taxır üstünə. Özləri isə qaçıb, yaxınlıqdakı mağaraya sığınır və orada dərin yuxuya gedirlər. Oyandıqdan sonra vəziyyəti öyrənmək və çörək almaq məqsədilə vəziri şəhərə göndərirlər. Vəzir Təmirxan şəhərdə pul verib çörək almaq istəyərkən yaxalanır. Ondan soruşurlar ki, bu pullar hardandır? Vəzir şəhərdəkiləri inandırmağa çalışır ki, pullar onun özünündür. Onu başa salırlar ki, pullar üç yüz il bundan əvvəl hökmdarlıq etmiş Dağ Yunisə aiddir. Vəzir başına gələnləri şəhərdəkilərə danışır. İnsanların maraq üçün mağaraya doğru axışdığını görən vəzir yoldaşlarını üç yüz ildən çox yatdıqları barədə xəbərdar etmək üçün hamıdan əvvəl içəri girir. Olanlardan xəbərdar olan mağaradakılar Allaha əl açıb ondan qeyb olmalarını diləyir. Diləkləri yerinə yetən yeddi nəfərin hamısı qayaya söykəndikləri kimi də yox olur. Mağaraya daxil olanlar mağarada yalnız onların izlərini tapırlar. 
Mövzusu bu qədər qədim olan bir əfsanədən alınan dramda bütün bunların hamısı, Dəqyənusun zülmü, özünü Allah elan etməsi, mağaranın nədən müqəddəs məkana çevrilməsi, Ptolomeyin bu qədim şəhərdə olması və s. kimi, məsələlər öz əksini tapır. Müəllif oxucusunu ən qədim dövrə, “dinənin dili”, “qalxanın başı” kəsilən”, “xalqının üzündən dərd-qəm yağan” Dağ Yunisin dövrünə götürür. Bunu səhnəyə daxil olan Təmileyxanın sözlərində izləyək:
El-obanın üzündən,
Dərd-qəm yağır gözündən.
Dinən dillər kəsilir.
Qalxan başlar kəsilir.
Kef-damaqda o mənhus,
O şərəfsiz Dəqyənus.
Oxucu hadisələrin gedişində Dəqyənusun necə zülmkar, ədalətsiz bir hökmdar olduğunu izləyir. Dramdakı şair və dilənçi görkəmində olan alim Fəramuş obrazları ilə hökmdar və şair, hökmdar və alim münasibətlərinə işiq tutulur.
Şair və Fəramuş əllərini sinəsinə qoyub vəzir Təmileyxaya təzim edir. Təmleyxa üzünü şairə tutub üzündəki kədərin səbəbini soruşur: “Şair, gözlərində yenə qəm-kədər”. Şair, isə cavabında: ”Zülmət çəkiləndə doğar al səhər”, - deyərək üzündəki kədərin səbəbinin Dəqyənusun zülmkarlığının, ədalətsizliyinin olduğunu açıq şəkildə dilə gətirir. Bu zaman vəzirin gözü bir kənarda dayanmış dilənçi geyimli filosof Fəramuşa sataşır və işarə ilə soruşur: “O məzlum kim ola?” Şair, onun bir filosof olduğunu, adının Fəramuş, niyyətinin bəşəriyyəti zülmdən qurtarmaq olduğunu və “könüllərdə tək Yaradanı” gəzdiyini bildirir. Onun kimi, “könlü yaradanın eşqi ilə” dolan vəzir Təmleyxa filosof Fəramuşu yanına çağırır: “Yaxın gəl, ruhumla duydum bax, bu an, /Bizə yar olacaq uca Yaradan”, - deyərək onu qucaqlayır. Qarşılığında Fəramuş deyir:
Bəli, ruhumdakı o fırtınalar,
Məni bir qayıq tək hey atıb-tutar,
Sitayiş etdiyim o od Allahı,
Olmazdı könlümün amma pənahı.
Beləcə sərgərdan dolaşdığım vaxt,
Düşündüm, başımda taxt qurubdu baxt.
Bu əli, bu gözü, bu canı verən,
Bəşərə bu kamil insanı verən,
Gözə görünməyən bir yaradan var.
Hamıdan ucada uca bir can var.
Vəzir Təmleyxa, şair və filosof Fəramuşun söhbətində şairin dünya, kainat və Yaradan haqqındakı düşüncələri inikas edir:
Bəli, kainatı heçdən yaradan,
Özü doğulmamış amma anadan.
O, gözəgörünməz, o ruhda, qanda.
O, təkdir, şəriki yoxdur cahanda.
Bax, o doğan günəş, işvəli səhər,
Onun hikmətindən güc alır bəşər.
Şairin “Bax, o doğan günəş, işvəli səhər, /Onun hikmətindən güc alır bəşər”, - sözlərində bir az öncə bəhs etdiyimiz “təbiət Allahın aynalarıdır”, - fikri öz əksini tapır. Təbiətin sirrini anlayan, təbiət adlı fəlsəfi tablonun sirrinə vaqif olan, “doğan günəş”in, “işvəli səhərin” hansı hikmətdən güc aldığını anlayanlar üçün təbiət Allahı tanımağın ən düzgün və fəlsəfi yoludur. O, hər yerdədir, yetər ki, onu görən göz olsun. Şair, vəzir və filosof arasında gedən bu söhbət ölkədəki vəziyyətlə davam edir. Fəramuş “gəzdiyi ölkədə bir gülən, sevinən üz görmədiyini”, şair isə, bunun səbəbini izah edir: “İldə neçə kərə yığılır töycü, /Miqdarı nə qədər, yoxdur bir ölçü”. İldə neçə dəfə yığılan “töycü” altında əzilən xalqın üzü necə gülə bilər?
Təmleyxanın sözlərindən isə məlum olur ki, ölkədəki ağır vəziyyətdən şikayət çox olsa da, “Şah nə şikayətə, nə qanuna baxmır”. Xalqın yanağından axan göz yaşının da, rəncbərin könlünə yük olan kədərin də səbəbi bu zülmkarlıqdır.
Dəqyənusun zülmkarlığını, ədalətsizliyini onun fərmandarla olan dioloqunda izləyək: “Xəzinə boşalır, artır xərc-xərac , / Sən düşün söylə heç yoxmu bir əlac?“
Fərmandarın şahı məmnun etmək üçün verdiyi cavabdan onun da nə qədər ədalətsiz və zülmkar olduğu məlum olur: “Şahım, vergiləri artırsaq əgər. / Gələr əhalidən qızıl, gümüş, zər”. Dəqyənus Fərmandara vergilərin yığılması üçün fərman hazırlaması, fərmanın xalqa çatdırılması, “vergilərin ya xoş, ya zorla yığılmasını, "kim etiraz edərsə zindana atdırması üçün tapşırıq verir.
Dramdakı maraqlı məqamlardan biri də yunan Klavdi Ptolomeyin Naxçıvanda olması və Dəqyənusla görüşünü əks etdirən səhnədir. Qapıçı ona bayaqdan bir nəfərin onu gözlədiyini və onunla görüşmək arzusunda olduğunu bildirir. Dəqyənus deyir: “Sordunmu nə imiş adı?” Qapıçı deyir: “Hörmətli bir zatdı, görkəmi salim, / Adı Ptolomeydi, yunanlı alim”.
“Buyurub gəlsin”, - deyən Dəqyənus öz-özünə: “Gəlib qüdrətimi görüb də bilsin”, - deyir. İçəri daxil olan şəxs özünü təqdim edir: “Mən səyyah Klavdi Ptolomey, / Yurdum Yunanıstan, o ərzi-kürrey”. Dəqyənusla Ptolemeyin bu məqamdakı dioloqu diqqətçəkicidir. Dəqyənus:
De, səyyah, gözəlmi burda dağ-dərə?
Bələd oldunuzmu bizim şəhərə?
Çox yer gəzmisiniz, amma yəqin siz,
Belə gözəl bir yer görməmisiniz.
Ptolomey isə, ona Platon, Heredot, Aristotel kimi filosoflar və sərkərdələr vətəni “Böyük Yunanıstan”ı, İsgəndəri xatırladır. Ondan gəlişinin səbəbini və “onlardan nə yazdığını” soruşan Dəqyənusa səyyah olduğunu, “dünyanı qarış-qarış gəzdiyini, qara torpağında min nemət olan bu diyardakı insanların onu heyran etdiyini və gördüklərini səyahət dəftərinə yazdığını”, - bildirir. Dəqyənusun ”Hmm... demək vurulduz bizim torpağa”, - sözlərinə isə belə cavab verir:
Bizim sayqımız var hər od-ocağa.
Siz Türklər çox böyük bir millətsiniz,
Təbiətiniz tək siz də sərtsiniz.
Bu zaman Fərraş gəlir. Dəqyənusa burda bir suçlu olduğunu söyləyir və onu içəri gətirir. İçəri girən “orta yaşlı kişi diz çöküb hönkür-hönkür ağlayır. Fərraş “kişinin bu səhər şeytana uyub, dəyirmandan un oğurladığını” bildirir. Dəqyənus isə “oğurluğun böyük qəbahət, bəlkə cinayət olduğunu” söyləyir. Xalqın düşüdüyü bu acınacaqlı vəziyyətin ən böyük günahkarının özü olduğunu, zorla alınan “töycü”lərin xalqı çətin vəziyyətə saldığını anlamır. Fərraşa kişinin “arvad-uşağı ilə birlikdə işinin bitirilməsini” əmr edir:
Arvad-uşağını gedib gətirin,
Onların işini birgə bitirin.
Əyrilər-üyrülər almasın nəfəs,
Oğurluq etməsin ölkədə bir kəs.
Get, Fərraş,oğrunu özünlə apar,
İti qılıncınla boynunu qopar.
Ptolomey ona bu qərarın yanlış olduğunu bildirdikdə Dəqyənus: “Sanma məsləhətə ehtiyacım var”, - deyərək onun fikrinə etiraz edir. Bu dəfə Ptolomey: “Sayğı göstərməsən rəiyyətə sən, / Bir gün öz başından ayrılar bədən”, - deyərək ona xəbərdarlıq edir. Sonda xalqın səbri tükənir, üsyana qalxan xalq üçgünlük döyüşlə, zalımın sonunu gətirir.
Tarixi və dini mövzuda əsər yazmaq o qədər asan deyil. Tarixə sədaqət və keşmişə hörmətlə yazılan “Mağara əshabələri” mənzum dramı bu mövzuda yazılan yaxşı əsərlərdəndir.
Daş yaddaşımız, müqəddəs inanc yerlərimizdən olan “Əshabi-kəhf” mağarasının keçmişindən bəhs edən mənzum dramda rəvayətdən tanıdığımız Dəqyənusun nə qədər zalım, zülmkar və Allahsız bir adam olduğu, eyni zamanda şairin vətəni Naxçıvanın tarixi, özünün yaradana olan sevgisi əks olunur.
İnsan hara gedirsə getsin, doğulub-böyüdüyü torpağın oğludur, - deyirlər. Könlü hər zaman onunla döyünür. Şairin “Könlümdən Naxçıvan keçir” şeiri məhz bu duyğulardan hörülən bir çələng kimidir:
Günəş qalxır ətəklərdən
Gah çən, gah da duman keçir.
Nə zaman dara düşürəm,
Könlümdən Naxçıvan keçir.
Gah Naxçıvanın qışını, gah yayını xatırlayan şair xəyalən o yerlərə, Şərqin qapısı Naxçıvana səyahət edir, alınmaz qalalarına baş çəkir, Şəruru, Kəngərlini, Sədərəyi gəzir, Haçadağa, Əlincəyə, Batabata qalxır:
Könlüm vətən yollarıdı,
Təbriz, Dərbənd, Rəvan keçir.
Dönüb sevgi qatarına
Könlümdən Naxçıvan keçir.
Mütəxəssilərin fikrincə, hər hansı bir sənətkarın yaradıcılığı onun şəxsiyyətini, böyüdüyü mühiti öyrənmək üçün ən yaxşı vasitədir və “bütün ədəbi mətnlər, heç kimə demədiklərini “qələmdən, kağızdan gizlətməyən” şairlərin yaradıcılıq aktıdır”. Məmməd Tahirin “yaradıcılıq aktı” bütövlükdə, milli və sinfi şüurun tarixi ifadəsi, xalqın tarixi və taleyi, insan, təbiət və Allah haqqında düşüncələrinin, cəmiyyətdə yaşanan hadisələrin toplusudur.
Məlumdur ki, keçən əsrin sonunda, 90-cı illərin əvvəllərində keçmiş SSRİ-nin süqutu ilə müstəqilliyimizi bərpa etmək üçün tarixi şərait yarananda müstəqilliyimizə gedən yol “bəşəri cinayət və qətl” sayılan 20 Yanvardan keçdi. 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə millət qorxmadan əliyalın rus tanklarının qabağına çıxdı. O gecə dövlət öz vətəndaşını amansızcasına qətl etdi. Canları bahasına yeni tarix, qəhrəmanlıq tarixi yazan oğullarımız şəhid oldu. İctimai-siyasi hadisələrin kəskin dəyişməsi poeziyamızın yönünü, mövzusunu dəyişdi. V.Belinski yazır: “Poeziya həyatın ifadəsidir. Daha yaxşı deyilsə, həyatın özüdür. Hələ bu azdır, poeziyada həyat həyatın özündə olduğundan daha həyatidir”. Doğrudur, poeziya həyatın özüdür, lakin həyat hər şairin şeirində özünəməxsus şəkildə inikas edir. Şəhidlik, köçkünlük, savaşın bütün ağrısı yüklənən poeziyamız, həmçinin Məmməd Tahirin 90-cı illərin əvvəllərində misralarına xalqın faciəsi, ağrı-acısı yüklənən "Qara bayraqları yellənən Vətən" şeiri, “yazıldığı dövrün özüdür”, - desək yanlış olmaz.
Vətənə müraciətlə yazılan şeirdə şairin qəmli düşüncələri ifadə olunur. Şeir elegiya təsiri bağışlayır:
Sinəndə gül açdı güllələr, Vətən,
Qara bayraqları yellənən Vətən!
...O dili dualı əliyalınlar
Gülləri səpdilər lülələr üstə.
Yeriyib getdilər güllələr üstə.
Açıldı, açıldı bükülü qollar.
Elə bildilər ki, güllər oxuyur.
Bir də gördülər ki, sinələr üstə.
Güllərin yerinə güllə oxuyur.
...Döndü qərənfilə neçə gülbədən,
Qara bayraqları yellənən Vətən...
20 Yanvar gecəsi Azərbaycan torpağına qara gəldi... Tarixi yaddaşımıza qara yazıldı. Analar qara bağladı, dağlar-daşlar qara geyindi. Bir gecənin içində çox şey dəyişdi, əsasən də qərənfillərin taleyi dəyişdi. Qara tabutlarda aparılan günahsız şəhidlər qara torpağa qırmızı qərənfillərlə tapşırıldı. Küçələrdə qətlə yetirilən dinc sakinlərin qan izlərinin “çiçək açdığı” hər yerə qırmızı qərənfillər səpildi. Bakı qırmızı qərənfil dənizində, qara bayraqlarla (Qara bayraqlar Xeybər müharibəsindən sonra istifadə edilib) dalğalandı...
O dövrdə Naxçıvanda da vəziyyət çox gərgin idi. Sədərəkdə döyüşlər gedirdi. Məmməd Tahir Naxçıvan Dövlət Televiziyasının əməkdaşı kimi, ön cəbhələrdə olur, səngərlərdən verilişlər hazırlayır, yeri gəldiyində dövrün əhval-ruhiyyəsini, kədər və ağrısını misralarda əks etdirirdi. "Qara bayraqları yellənən Vətən" şeiri vətənə, torpağa, millətə həm bir insan kimi, həm də bir şair kimi xidmət edən Məmməd Tahirin ağrısının, kədərinin, üzüntüsünün inikasıdır. Yazıldığı dövrün faciəsinin əksidir. Hamımızın yaddaşında ağrısı, əzabı ilə yadda qalan 90-cı illər qələmini süngüyə çevirən şairin yaradıcılığında, xüsusilə, "Ulu yurda xitab", "Vətən, məni sən qınama", "Anam torpaq, gülüm Vətən", "Bir ağac - Vətən", "20 Yanvar günü", "Vətən", "Ağlama" şeirlərində əks olundu. Şair Məmməd Tahir, vətəndaş Məmməd Tahir olaraq vətənə əsgər kimi xidmət etdi. Yalnız Azərbaycan cəmiyyətində baş verən hadisələrə deyil, bütövlükdə dünyada baş verən hadisələrə, Bütöv Azərbaycan məsələsinə, Təbrizdə yaşanan hadisələrə biganə qalmamış, haqq səsini ucaltmış, münasibət bildirmiş, şeirlərində parçalanmış xalqın “bütövlük sevdası”nı ifadə etmişdir:
Təbriz bayraq qaldırıb Cənubdan Şimaladək,
Hər kəs ayağa qalxsın, adına – sanınacan.
Haydı, atlanın daha, birləşək bir yumruq tək,
Təbriz döyüşəcəkdir son damla qanınacan (“Təbriz bayraq qaldırıb”).
Başqa bir şeirində şair “o tayda ucalan səs”ə görə, ellərə gözaydınlığı verir:
O tayda ucalan səs
Çatıbdı Haçadağa.
Gözünüz aydın, ellər,
Təbriz qalxıb ayağa.
Ana yurd, gözün aydın,
Təbriz qalxıb ayağa. (Təbriz qalxıb ayağa).
Yalnız dünyada gedən proseslərə deyil, bütövlükdə dünyanın və insanın taleyinə biganə qala bilməyən şair 1986-cı ildə baş vermis Çernobıl nüvə qəzasına “Çernobıl zəngi” adlı poemasında münasibət bildirmişdir. Çernobılda baş vermiş dəhşətli faciədə 7000-ə yaxın insan həlak olmuş, 25 min nəfər güclü radiasiya nəticəsində ömürlük şikəst qalmışdır. Bu faciəni “Bəşərin üzündəki ölüm rəngi”nə bənzədən şair yazır:
Fəlakət zəngi,
Həyəcan zəngi,
Bəşərin üzündəki
Ölüm rəngi.
Qafiyəsi: ra-di-a-si-ya,
Hecası: təhlükə.
Misralar arasındakı ahəngi: Nüvə zərbəsi.
Dilində ölüm nəğməsi.
Boğuldu, Boğuldu rəngi.
Qəfildən çalındı Çernobıl-həyəcan zəngi.
Bəbəklərindən qorxu yağdı Lopa-lopa.
Oyandı Asiya,
Diksindi Avropa.
Bu səsin altında
Afrika öz rəngini soyunurdu.
Amerika
Ayaqlarını okean sularına salıb
Rahat-rahat yuyunurdu.
Şair poetik şəkildə “bəbəklərindən Lopa-lopa qorxu yağan Çernobıl - həyəcan zəngi”ndən “oyanan Asiya”nı, “diksinən Avropa”nı, “bu səsin altında öz rəngini soyunan Afrika”nı, dünyada baş verən hadislərə biganə qalan “ayaqlarını okean sularına salıb rahat-rahat yuyunan Amerikanı”, bütövlükdə “həyəcan zəngi”nin dünyada yaratdığı təsiri və əks təsiri dilə gətirir. Bu zaman insanların başına gətirilən faciəni, bu faciəni yaşayanların hansı əzablarla öldüyünü o qədər canlı, təsirli təsvir edir ki, sanki faciənin, dəhşətin sözlə qorxunc rəsmini çəkir:
Udduğu hava
Bir az isti,
Bir az bürkü.
Bəbəklərində dəhşət,
Kirpiklərində ölüm yükü.
Fəlakətdən
Əriyirdi qovrula-qovrula.
Bu ölüm mələyi,
Əynindəki qurğuşun köynəyi
Çıxarmaq istəyirdi.
Axırdı al qanı.
Çığırmaq istəyirdi Bu-ra-xın!
Axırdı,
Axırdı al qanı.
Nüvə ilğımında
Əriyirdi qanı .
Bütün vəhşətiylə,
Dəhşətiylə
Həyatın üstünə yeriyirdi
Bu gözəl ölüm mələyi.
Poemanı oxuduqca o dövrdə televiziyadan izlədiyimiz faciənin iştirakçılarının faciəsi yenidən gözümüz önündə canlanır. Şair həyəcan təbili çalır. İnsanları əmin-amanlığa çağırır. İnsanların xoşbəxt yaşaması üçün, hər şeydən öncə onların əmin-amanlıq şəraitində yaşamasının vacibliyini diqqətə çəkir:
Dünyanın qırmızı işıqlarını
Yandıra bilməsək çayda, dənizdə.
Yaşamaz bir daha öz baharını,
Çıxar orbitindən bu torpaq, bu yer,
Dönər məhvərindən çay da, dəniz də.
Haqqın, ədalətin işıqdı rəngi,
Qoy barış içində olsun hər qitə.
Bu gün bir həyəcan zəngi çalınır,
Haqqa, ədalətə-bəşəriyyətə.
Poemada faciənin yaratdığı ovqat, dərin təəssüf, bəşəriyyətin taleyindən nigarançılıq qırmızı xətlə keçir. Bu nigarançılıq, bu narahatlıq günümüzdə də aktualdır. Keçən əsrin sonlarından bu günə qədər Yaxın və Orta Şərqdə illərlə davam edən və bitməyən müharibələr, İran-İraq, Rusiya-Ukraina, İsrail – Fələstin, ən son İsrail - İran müharibəsi bütün dünyanı sarsıtdı. “Başının üstündə ölüm kölgəsi, çiyinlərində atom ağırlığı gəzdirən yer kürrəsi, anamız narahatdır. / Bu gün münasibətlər iqlimi sərtdi”.
Hidrogen yağışı, nüvə dalğası.
Qolları üstündə körpə çağası
Olummu, ölümmü – bir göz qırpımı.
Həyatın qırçınlı dalğalarında
Bütövlükdə, şairin poetik düşüncəsinin mərkəzində dünya və insan durur. Xüsusilə, poemalarında insan sevgisi, narahatlıqları, ağrıları ön plana çəkilir. Bu baxımdan şairin günümüzün bəzi ictimai-siyasi prosesləri təsvir olunan "Qara zon" poeması da diqqətçəkicidir.
Poema üç hissədən: "Lemma", "Dilemma" və "Trilemma" hissələrindən ibarətdir. “Lemma” hissəsində şair “Biri vardı, biri yox” - deyə bir həbsxanadan, buradakı insanların acınacaqlı taleyindən, burada qurulan hakimiyyətdən, təbəqələşmədən bəhs edir:
Burda yaşamaq çətin,
Ölüm çox ucuz idi.
Hər şey adi, çox sadə,
Gedir öz yolu ilə.
Zaman axır irəli
Ağası, qulu ilə.
"Şahdağda bir zirvə var" poeması isə Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı, Birinci Qarabağ müharibəsində, 1992-ci ilin iyun ayının 15-də Əsgəran rayonunun Naxçıvanik kəndində şəhid olan qəhrəman jurnalist Çingiz Mustafayevə yazılmış elegiyadır. Poemada Çingizin uşaqlıq illərindən başlayaraq Qarabağda peşə borcunu yerinə yetirərkən şəhidlik zirvəsinə ucaldığı anadək faciəli, bir o qədər də şərəfli ömür yolu əks olunur və Qafqazın ən uca zirvəsi sayılan Şahdağın ən uca zirvəsinə Çingizin adının verilməsiylə başa çatır:
Təpələr tətikdə, zirvələr oyaq,
Bizi ora çəkir hər cığır, hər iz.
Qafqazın ən uca zirvəsi Şahdağ,
Şahdağın ən uca zirvəsi Çingiz.
"Qanadı yanmış pərvanə" poeması isə Füzuli-Cəbrayıl bölgəsində şəhid düşmüş kəşfiyyat-bölük komandirinin müavini, Naxçıvandakı Heydər Əliyev adına Hərbi liseyin məzunu, müəllimi olduğum Ceyhun Orucəliyevin xatirəsinə ithaf olunub. Ceyhun Orucəliyev 7 aprel 2014-cü ildə cəbhənin Füzuli istiqamətində döyüş tapşırığını yerinə yetirərkən həlak olub. Ceyhunun ölümü hamımızı dərindən kədərləndirdi. Məmməd Tahir isə Ceyhun haqqındakı duyğularını "Qanadı yanmış pərvanə" poemasında dilə gətirdi.
Dahi fransız yazıçısı O.Balzak kitablarının birinin müqəddiməsində yazır ki, "Əsl tarixçi fransız cəmiyyətidir, mən isə ancaq onun katibiyəm". Birinci və İkinci Qarabağ müharibəsində şəhid və qazilərimiz qəhrəmanlıqları ilə dastanlaşdılar. Şairlər isə vətəndaşlıq duyğusu ilə bu qəhrəmanların adına ayrıca dastan bağladılar.
Bakıda,
Şəhidlər məzarlığında
Bir məzar var,
Şəhid məzarı.
İki ağlar körpəsi,
Bir gözüyaşlı yarı.
Şairin Birinci və İkinci Qarabağ savaşından bəhs edən çoxlu sayda şeir və poemaları var. Onun şeirləri emosional ovqatıyla seçilir. Məmməd Tahir bir şeirində 44 günlük Vətən müharibəsində şəhidlik zirvəsinə yüksələn 2780 vətən övladının yasını tutur:
Payız yağışları yudu apardı,
Torpağın üstündən, daşın üstündən.
Güllələr ötəndə başı üstündən,
Ürəklərdən qalxan
Atəşi apardı, odu apardı.
Ha baxdı, heç kimsə görə bilmədi,
Açılan səhəri, düşən axşamı.
O soyuq yağışlar yağıb söndürdü
İki min yeddi yüz səksən bir şamı.
“İki min yeddi yüz səksən bir şamın” söndüyü İkinci Qarabağ müharibəmiz zəfərlə bitdi. Azərbaycan Prezidenti, Ali Baş Komandan İlham Əliyev və müzəffər ordumuz Qarabağı düşmən tapdağından azad etdi. 44 günlük Vətən savaşımızda qəhrəman oğullarımız torpaq uğrunda canından keçərək Yeni tarix yazdı. Qarabağ savaşı ilə yanaşı, diplomatiya və informasiya cəbhəsindəki müharibədə də zəfərə imza atıldı. Ali Baş Komandan İlham Əliyevin qətiyyətli praqmatik siyasətinin, hərbi-sərkərdəlik məharətinin qanunauyğun nəticəsi olan bu qələbə, Azərbaycan dövlətinin və müzəffər Azərbaycan Ordusunun zəfəridir. Tanınmış şair-publisist Məmməd Tahir “Alqış, böyük sərkərdə...” şeirində bu zəfəri bizə bəxş edən Ali Baş komandanı alqışlayır:
Daha gözlərimin kökü saralmır,
Dilimi göynətmir acı qəhər də.
Gecə yurd həsrəti yuxumu çalmır,
Alqış, alqış sənə, böyük sərkərdə.
Belini dikəldir, qalxır Qarabağ,
Qurumuş dilini isladır torpaq.
Bakirə ruhuyla dönür üzüağ,
Dönür alnıaçıq o od, o ocaq.
Dönür tozanağa ismi qaralar,
Qürurum, qeyrətim qızıl yəhərdə.
Torpaq pıçıldayır ana dilində -
Alqış, alqış sənə böyük sərkərdə.
Daima vətənin problemlərini düşünən vətənpərvər şairin məsələlərə münasibəti də, alqışın da, qürurun da, kədərin də inikası özünəməxsus şəkildə təqdim olunur. Məmməd Tahir poeziyasını oxuculara sevdirən də onun şeirlərindəki səmimiyyət və özünəməxsusluqdur. “Poeziya bu dünyanı mənalandırır, onu ucaldır; amma başqa bir dünya da yaradır” (Oktavia Pas). "Səmimi və kövrək duyğuların tərənnümçüsü" olan Məmməd Tahirin poeziyası bu ülvi duyğuya xidmət edir, oxucunu başqa bir dünyaya aparır. Akademik Möhsün Nağısoylu yazır: "Məmməd Tahirin şeirləri ilk növbədə səmimi və təbii, kövrək və ilıq duyğuların sadə və axıcı bir dillə, həm də yüksək poetik bir biçimdə bədii ifadəsi ilə diqqət çəkir. Həcmcə çox da böyük olmayan, yüksək obrazlılığı ilə seçilən şeirlərinin hər birində özünəməxsus deyim tərzi, ifadə orijinallığı, dərin məna tutumu qabarıq şəkildə özünü göstərir, oxucunu həm düşündürür, həm qəlbinə bir sərinlik çiləyir, həm də ona xoş ovqat, gözəl əhvali-ruhiyyə bağışlayır". Bu fikirlər, Arif Əmrahoğlu, Vaqif Yusifli, Nizami Muradoğlu, Bayram İsgəndərli, Fərqanə Mehdiyeva, Kəmaləddin Qədim, Məmməd Oruc, Səyavuş Sərxanlı, Vaqif Məmmədov, Heydər Oğuz, İnqilab Orxan, Aydın Uluxanlı, Hikmət Məlikzadə, Əhməd Oğuz, Bəradər Səmindərli, Fərman Rəsulov, Akif Axundov, Sevindik Vəliyevin Məmməd Tahir haqqında yazdığı portret yazılarında dəfələrlə vurğulanır.
M.Tahirin poeziyasında fikir təzə və fəlsəfi mahiyyətdədir. Çünki onun poeziya haqqında özünəməxsus düşüncəsi var: "Poeziya duyğu və düşüncənin dilidir. Bu dili yer kürəsində hamı başa düşür. Poeziya həyatın və insanların yaşayış tərzinin estetik tərəfidir, zövqverici xüsusiyyətə malikdir. Həyatın romantik tərəfləri yalnız poeziyada öz əksini tapır. Bu mənada, insanların ona ehtiyacı var". Təbiniz tükənməsin, Məmməd Tahir. Sizin poeziyanıza oxucuların ehtiyacı var.
“Həyatın mənası xoşbəxtlik, xoşbəxtliyin açarı sevgidir. Sevgi həyatın təməlidir, dünya sevgi üzərində qurulub. Sevgi hissidir insanı insan edən, onu yaşadan və gələcəyə səsləyən - böyük ideyalar sevgisi, vətən sevgisi, yaxınlara sevgi, vurğunluq – kişi və qadın arasında əbədi var olan məhəbbət.... Sevgi bəşəriyyətin günəşidir”. Məmməd Tahirin sevgi haqqında çox gözəl şeirləri var. Düşünürəm ki, onlar ayrı bir yazının mövzusudur. Hər şeyin əvvəli olduğu kimi, sonu, hər sonun da bir əvvəli var. Son həm də bir başlanğıcdır. Yeni başlanğıclar arzusuyla yazımızın sonuna gəldik. Və bu sonu şairin “Başlar” şeiri ilə bitirir, Məmməd Tahirə yeni-yeni yaradıcılıq uğurları arzulayıram:
Hər sonun bir əvvəli var,
Hər əvvəl bir sondan başlar.
Hər şey onun içindədi,
Dünya elə ondan başlar.
Göy mələyi, yer adamı,
Öldürür şeir adamı,
Ruhun qətli, söz edamı,
Doğulduğun andan başlar.
Paylaş:
