Bu günə kimi dünya ölkələrində sərnişin təyyarələrinin vurulması və bunun nəticəsində insanların həyatını itirməsi bir neçə dəfə baş verib. Sərnişin təyyarələrinin vurulması bəzi hallarda bilərəkdən baş versə də, digər hallarda bu, səhv nəticəsində qeydə alınıb. Bu səhvlərdən birini də yanvarın 8-də İran ordusu edib. İran Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargahı açıqlayıb ki, Ukraynaya məxsus “Boeing 737” təyyarəsi İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu (SEPAH) tərəfindən hərbi obyektin yaxınlığında uçduğu üçün səhvən vurulub.

Hadisəyə münasibət bildirən Həsən Ruhani İran İslam Respublikasının bu faciəvi səhvdən dolayı dərin təəssüf hissi keçirdiyini və faciə qurbanlarının yaxınlarına başsağlığı verdiyini dilə gətirib.

Mülki təyyarələr hərbi və ya kəşfiyyat təyyarəsi ilə səhv salınaraq hərbçilər tərəfindən dəfələrlə vurulub. Bu hallardan bəzilərini diqqətinizə çatdırırıq.

1973: Misirdə Boeing 727

Liviya Ərəb Hava Yollarına məxsus Boeing 727-224 təyyarəsi Misirin İsmailiyyə şəhərinin yaxınlığında yerə çırpılıb. Bu, İsrail Hərbi Hava Qüvvələrinin qırıcılarının hücumu nəticəsində baş verib. Təyyarə Tripoli - Benqazi - Qahirə - İsgəndəriyyə - Bəhreyn marşrutu boyunca uçuş həyata keçirirdi. Təyyarədə 9 heyət üzvü və 104 sərnişin olub. Hadisədə pilot və dörd sərnişin sağ qalıb.

Laynerin Qahirədəki hava limanına eniş etməli idi. Lakin naviqasiya ilə əlaqədar çətinlik yarandığından təyyarə yoldan çıxıb və eniş zolağını tapa bilməyib. Təyyarə o vaxt İsrail tərəfindən işğal edilmiş Sina yarımadasının ərazisinə daxil olub. Təyyarəni radarlar görüb, İsrail qırıcıları ona tərəf yönəlib. İsrail komandanlığı təyyarəyə atəş açdıqdan sonra pilotlar onu səhrada yerə salmağa çalışıb və qəza baş verib.

Beynəlxalq Mülki Aviasiya Təşkilatına üzv olan 30 ölkə İsraili qınayıb. Daha sonra İsrail tərəfi qurbanların ailələrinə təzminat ödəyib.

1978: Kareliyada Boeing 707

20 aprel 1978-ci ildə Sovet qoşunları Paris - Ankoric - Seul marşrutu ilə uçan Koreya Hava Yollarına məxsus təyyarəni vurub. Naviqasiyada nasazlıq ucbatından kursdan yayınan təyyarə SSRİ-nin hava sərhədini pozaraq Kolsk yarımadasının üstündən keçib. Təyyarə kəşfiyyat təyyarəsi hesab edilib. Su-15 qırıcısının pilotu yan tərəfə uçub və təyyarənin mülki olduğunu bildirib. Ancaq ona inanmayıblar və təyyarəni məhv etmək əmri veriblər. Döyüşçü laynerin "hava-hava" raketindən sonra təyyarənin mühərriki və qanadı zədələnib. Sonra pilotlar təyyarəni Kareliyadakı Korpiyarvi gölünün buzuna endirməyə məcbur qalıb.

Təyyarə kapitanının ifadəsinə görə, müdaxilə edən şəxs Beynəlxalq Mülki Aviasiya Təşkilatının qaydalarına uyğun olaraq sol tərəfdən deyil, sağ tərəfdən yaxınlaşıb. Kapitan yavaşladığını və naviqasiya işıqlarını yandırdığını iddia edərək, eniş üçün sovet qırıcısını izləməyə hazır olduğunu bildirib. Sovet məlumatlarına görə, təyyarə heyəti dəfələrlə yerdən gələn sorğulara, daha sonra eniş siqnallarına cavab verməyib.

Atəş nəticəsində iki sərnişin ölmüşdü: Yapon və koreyalı. Kem şəhərində qısa bir müddət qaldıqdan sonra qalan 95 sərnişin, 12 ekipaj üzvü qurbanların cəsədləri ilə birgə Helsinkiyə aparılıblar. Sovet İttifaqı Cənubi Koreyaya sərnişinlərə göstərdiyi xidməti üçün 100 min ABŞ dolları (bu gün məbləğ təxminən 392 min ABŞ dollarına bərabərdir) tələb etmişdi. Bu məbləğ indiyə qədər ödənməyib.

1983: Saxalin üzərində Boeing 747

"Korean Air" təyyarəsi 1983-cü ildə SSRİ ərazisinə vurulub. Boeing 747 təyyarəsi Nyu-York - Ankoric - Seul reysi ilə hərəkət edirdi, göyərtəsində 23 ekipaj üzvü və 246 sərnişin var idi.

Bilinməyən səbəbə görə, təyyarə Sakit Okeanın neytral suları üzərində uçmaq əvəzinə, kursundan sağa çıxmağa başlayıb. Bunun avtopilotun düzgün quraşdırılmaması səbəbindən baş verdiyi güman edilir. Təyyarə Kamçatka, daha sonra Saxalin adası üzərindən uçub. Orada onu Sovet Su-15 qırıcısı tutub.

Təyyarə gecə saatlarında aşkar edilib. Təyyarə ekipajı havadan açılan xəbərdarlıq atəşlərinə cavab verməyib. Bundan sonra komandanlıq təyyarəni yerə endirmək əmri verib və qırıcı ona iki mərmi atıb. Təyyarə, Yapon dənizindəki Saxalinin qərbindəki Moneron adası yaxınlığında suya çırpılıb. Bütün sərnişinlər və ekipaj həyatını itirib. Onların arasında ABŞ Nümayəndələr Palatasının üzvü Larri MakDonald da olub.

Demək olar ki, ölənlərin qalıqları tapılmadı; dalğıclar bir neçə cüt ayaqqabı və şəxsi əşyalar, habelə tanınmayan bir neçə cəsədin parçalarını tapdılar. Bu hadisə Soyuq Müharibənin ən gərgin anlarından biri idi və SSRİ ilə Qərb ölkələri arasındakı münasibətlərin daha da pisləşməsinə səbəb oldu.

1988: Fars körfəzi üzərində A300

1988-ci ildə Fars körfəzi üzərində çox sayda qurban - 290 nəfərin olduğu bir fəlakət baş verdi. Bu, Airbus A300 ilə əlaqəli insidentlər tarixində sərnişinlərin ən kütləvi qətliamıdır.

İran Air təyyarəsi Tehran - Bender - Abbas - Dubay marşrutu ilə uçurmuş. Bəndər Abbasdan havaya qalxdıqdan yeddi dəqiqə sonra Fars Körfəzi üzərində olan təyyarə ABŞ-ın raket kreyseri "Vincennes"dən atılan mərmi zamanı vurulub. ABŞ hökuməti, İran Air təyyarəsini səhvən İran Hərbi Hava Qüvvələrinə məxsus F-14 qırıcısı kimi təsbit edib.

İran hökuməti "Vincennes"in təyyarəyə qəsdən hücum etdiyini açıqlayıb. Bu hadisə ABŞ-da çoxlu tənqidlərə səbəb oldu. Bir çoxları, kapitan Cruiser William Rogers-in gərgin və təhlükəli bir mühitdəki aqressiv hərəkətlərinə görə tənqid etdi. Ronald Reyqan, baş verənlərdən dərin təəssüfünü ifadə edərək, İran hökumətinə diplomatik nota göndərdi.

Yalnız 1996-cı ildə ABŞ və İran hökumətləri BMT-nin Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsində təyyarə qəzası barədə razılığa gəldilər. Qərarda ABŞ-ın "3 İyul 1988-ci il hava hadisəsini dəhşətli bir insan faciəsi olaraq tanıdığı və həyatını itirməsinə görə dərin təəssüf hissi keçirdiyi" ifadə edildi. ABŞ hakimiyyət orqanları qanuni məsuliyyətlərini tanımamalarına baxmayaraq, könüllü olaraq İran qurbanlarının ailələrinə 61.8 milyon dollar təzminat ödəməyə razı oldular.

2001: Qara dəniz üzərində Tu-154

4 oktyabr 2001-ci ildə Sibir Hava Yollarına məxsus Tu-154t Təyyarəsi Təl-Əvivdən Novosibirskə uçmalı idi. Ancaq havaya qalxdıqdan bir saat 45 dəqiqə sonra Qara dənizə düşüb. Təyyarədə olan 78 nəfərin hamısı, əsasən İsrail vətəndaşları ölüblər.

Dövlətlərarası Aviasiya Komitəsinin (IAC) rəyinə görə, təyyarə Krım yarımadasında Rusiya-Ukrayna hərbi təlimləri zamanı Ukraynanın hava hücumundan müdafiəsi üçün S-200 zenit-raket kompleksi tərəfindən səhvən vurulub. Ukrayna hərbi rəsmiləri əvvəlcə raketlərinin təyyarəni vurduğunu təkzib edərək raketlərin istiqaməti və məsafəsinin təyyarənin partladığı nöqtəyə uyğun olmadığını açıqlamışdılar. Lakin fəlakətdən bir neçə gün sonra Ukrayna günahını etiraf etdi. Ukraynanın müdafiə naziri Aleksandr Kuzmuk həlak olanların ailələri və yaxınlarından üzr istədi.

2004-cü ildə sona çatan istintaqının nəticəsinə əsasən, Tu-154 təyyarəsi gövdəsindən 15 metr aralıda partlayan raket nəticəsində yerə düşüb. Faktiki olaraq raketin Ukraynanın hava hücumundan müdafiə qüvvələrinin təlimlərinin keçirildiyi Feodosiya bölgəsindən atıldığı məlum oldu. Ukrayna 2003-cü ildə Rusiya və İsrail ilə qəzada ölənlərin yaxınlarına kompensasiya haqqında hökumətlərarası sazişlər imzaladı. Hər bir qurban üçün 200 min dollar - Rusiyaya 7.8 milyon dollar və İsrailə isə 7.5 milyon dollar ödəndi..

Kiyev heç vaxt təyyarənin qəzaya uğraması üçün qanuni olaraq günahını etiraf etmədi. Ukraynanın müxtəlif məhkəmələri dəfələrlə Sibir Hava Yollarına kompensasiya verməkdən imtina etdilər. Sonuncu dəfə iddia 2012-ci ildə oldu: sonra apellyasiya məhkəmələri təyyarə qəzasına görə Ukrayna hərbçilərinə günahını bildirməyən birinci instansiya məhkəməsinin qərarını qüvvədə saxladı.

Aviaşirkətin nümayəndələri Avropa İnsan Haqları Məhkəməsinə müraciət etmək niyyətində olduqlarını elan etdilər, lakin etmədilər - və maliyyə tələbləri təmin edilmədi.

2014-cü ildə Malayziya Hava Yollarına məxsus Boeing 777, Amsterdamdan Kuala Lumpura hərəkət edən "MH17" reysi ilə Ukraynanın şərqində səmada qəzaya uğradı. Təyyarədə 298 nəfər olub və hamısı ölüb. Təyyarədə olan sərnişinlərin əksəriyyəti Hollandiya vətəndaşı idi. Avstraliya, Malayziya, Böyük Britaniya, Belçika, Kanada, İndoneziya, Almaniya, Yeni Zelandiya və Filippin vətəndaşları da həyatını itirib.

13 oktyabr 2015-ci ildə Hollandiya Təhlükəsizlik Şurasının təyyarənin qəzaya uğraması ilə bağlı araşdırma aparan komissiyası təyyarənin "Buk" hava hücumundan müdafiə sistemindən atılan raketlə vurulduğunu açıqladı. Komissiyanın nəticələrinə əsasən, təyyarənin vurulduğu "Buk" kompelsi Rusiyadan Ukraynanın şərqindəki silahlı münaqişə zonasına çatdırılıb. 2018-ci ilin may ayında Birgə İstintaq Qrupu (SSG) təyyarəyə atılan raketin Kursk yaxınlığında yerləşən Rusiya hərbi hissəsindən göndərilə biləcəyi barədə məlumat yaydı. Bu nəticə açıqlandıqdan sonra Hollandiya və Avstraliya rəsmi olaraq Rusiyanı təyyarəni vurmaqda ittiham etdilər.

Rusiya Boeing-in qəzaya uğraması ilə bağlı iddiaları ardıcıl olaraq rədd edib. Kremlin fikrincə, Rusiyanın istintaqın nəticələrinə tam etibar etməsi üçün heç bir səbəbi yoxdur, onlara araşdırmada iştirak etməyə icazə verilməyib. Rusiya Müdafiə Nazirliyi, Malayziya Hava Yollarına məxsus təyyarəni vuran raketin Ukrayna hərbi hissəsinə məxsus olduğunu iddia edir.

 Hüseyn Abdullah