Erkin Şahinöz

“Əl-Cəzirə”

Bu yaxınlara qədər ABŞ-ın güclü iqtisadi və siyasi sanksiyalarla hədəf aldığı və hədələdiyi ölkələr siyahısında müttəfiqi və NATO-nun sadiq üzvü olan Türkiyəni görmək mümkün deyildi.

Amma Vaşinqton və Ankara arasındakı əlaqələr bir müddətdir müxtəlif səbəblərdən gərginləşib: Suriya siyasəti ilə bağlı fərqlər, ABŞ-da türk bankirinin məhkum edilməsi, “S-400” hava hücumundan müdafiə sisteminin satın alınması, “F-35” hərbi təyyarələrinin Türkiyəyə çatdırılmasının dayandırılması və Vaşinqtonun Gülən Terror Qrupu (FETÖ) lideri Fəthullah Güləni təhvil verməməsi.

Eynilə bunlar kimi, terror ittihamları ilə əlaqədar Türkiyədə həbs edilən pastor Endrü Bransonun sərbəst buraxılmaması ucbatından ABŞ-ın böyük sanksiyalarla təhdid etməsi ilə son həftələrdə gərginlik daha da artıb.

Aydındır ki, yevangelist pastor Türkiyə-ABŞ münasibətlərində ən vacib məsələsinə çevrilib, çünki ağ irqdən olan yevangelistlər 2016-cı ildə Trampın seçilməsində mühüm rol oynayıblar. İndi Tramp qətiyyətlə hərəkət edir, noyabr ayında keçiriləcək aralıq seçkiləri ərəfəsində o, iqtidarını gücləndirmək istəyir.

Təəssüf ki, xaosu Türkiyə iqtisadiyyatı və maliyyə bazarına yönəldərək Tramp administrasiyası iki ölkə arasındakı ikitərəfli əlaqələri uzun müddətli və çətin böhran halına gətirib.

Sanksiya xəbərləri ABŞ dolları ilə müqayisədə məzənnəsi aşağı düşən türk lirəsi ilə, maliyyə bazarlarını qorxudub. Bazar ertəsi, səhər 1 dollar 7,2 lirə məzənnəsi hakim idi. Son böhrandan sonra lirə 2018-ci ildə dünyanın ən pis valyutası olub və dəyərini itirmiş Argentina pesosuna bənzəyir.

Şübhəsiz ki, sanksiyalardan əvvəl də həssas bir vəziyyətdə olan Türkiyə iqtisadiyyatı valyuta dəyərsizliyi ilə iflic olub.

Daxili və xarici sərt şoklara baxmayaraq, son iki ildə Türkiyə iqtisadiyyatı çox sürətli və potensial dərəcədə üstünlüklə böyüyüb. Bu müsbət böyümə performansı əsasən siyasi stimulları və yaxşı şaxələnmiş biznes sektoru tərəfindən idarə olunub. Buna baxmayaraq, cari hesab defisiti, daxili tələbat və xarici əmanətlərə həddən artıq asılılıqdan irəli gələn yan təsir xarici maliyyə ehtiyaclarını gücləndirib. Nəticədə, risk dərəcəsi və Türkiyənin xarici şoklara qarşı həssaslığını artırıb.

Türk lirəsi dünən, avqustun 15-də məzənnəsini bir qədər bərpa edib, ancaq son bir neçə həftənin valyuta itkisi indi böyük miqyasdadır; keçmişdə bu, Mərkəzi Bankı təkcə faiz dərəcələrini aqressiv şəkildə yüksəltməyə sövq etmir, həm də biznes və istehlakçı ovqatını kəskin şəkildə pisləşdirirdi.

Türkiyə Cümhuriyyətinin Mərkəzi Bankı (TCMB) dünən mülayim bir siyasət reallaşdırıb. TCMB, ROM düzəlişləri və ehtiyat zəmanətlərini nisbətən azaldıb. Bu, sözsüz ki bank sisteminin maliyyə bazarlarının effektiv fəaliyyətinə və bankların likvidliyinin idarə olunmasına dair zəruri tədbirlər idi.

Bir həftəlik repo kanalını maliyyələşdirməyə açmamaq qərarına gəlməklə, TCMB, həmçinin dolayı yolla məzənnənin 1,50-3,00 faiz artımını təmin edib. Banklar ya overnayt faiz dərəcəsində – 19,25, ya gec likvidlik halında kredit vermə nisbətində – 20,75, ya da hər iki qayda ilə borc alacaqlar. Buna görə də, faktik olaraq sıxma məbləği hazırda bilinmir. Lirənin bu tədbirlərə cavabı, təəssüf ki, orta səviyyədə qalır.

Hazırda 25,83% səviyyəsində olan ikitərəfli bazar, TCMB-nin faktik siyasət dərəcəsindən daha yaxşı qalmağa davam edir. Risk üzrə davam edən artım və portfelə daxilolmaların azalması türk lirəsinin dəyəri və nəzərdə tutulan dəyişkənliyinə təsir göstərir. 1 aylıq təfərrüatlı dəyişkənlik 60,0 civarındadır, bu da ekosistemdəki qərarvericilər üçün çox çətin biznes və maliyyə şərtlərini göstərir.

İşlərin necə inkişaf edəcəyi ilə əlaqədar qeyri-müəyyənlik var. Buna görə də, ehtiyat mexanizminin köklənməsi və ikinci dərəcəli alətlərin tətbiqi (risk iştahasının azalması ilə müqayisədə) lirənin sabitləşməsinə kömək etmək üçün kifayət edə bilməz. Mahiyyətcə, tarix təkrarlana bilər və TCMB lirənin amortizasiyası tempindən asılı olaraq, önümüzdəki həftələrdə bazarı fövqəladə vəziyyətdə dərəcələri artırmağa məcbur edilə bilər.

Türkiyə 2001-ci ildən etibarən ən pis valyuta böhranı yaşadığı üçün 2018-ci ilin mayından etibarən qeyri-maliyyə şirkətlərinin mövqeyi 217,3 milyard dollar təşkil edib ki, bu da yalnız əmanət sahibləri deyil, həm də kreditorlar üçün də əhəmiyyətli narahatlıq olaraq qalır. Fikrimizcə, Türkiyə ilə ABŞ arasındakı siyasi problem bir qədər həll olunsa da, əvvəlki valyuta şoku epizodları kimi, lirənin məzənnəsi yalnız qismən bərpa ediləcək.

İqtisadi yavaşlamanın baş verdiyi dövrdə pul siyasətini sarsıtmaq qeyri-populyar bir qərar olardı. Buna baxmayaraq, variantlar arasında bazar üçün ən münasib alternativ – lirənin investorlar arasında güvənini bərpa etmək üçün kifayət qədər sabit qalana qədər faiz dərəcələrini yüksəltməkdir.

Türkiyənin zəifliklərini və daha sərt maliyyə siyasətini azaltmaq iqtisadi islahatlarla müşayiət olunarsa, iqtisadiyyat olduqca çətin iş şərtlərini daha tez üstələyə bilər. Sağlam iqtisadiyyatı davam etdirmək üçün geniş miqyaslı müdaxiləni həyata keçirmək naminə ölkə bütün lazımi vasitələrə malikdir, buna görə də, Türkiyə kapitala nəzarəti tədbirlərini heç vaxt həyata keçirməyəcək.

Tərcümə: Strateq.az