İlyas İsmayılov Ərdoğanı niyə dəstəklədiyinə aydınlıq gətirdi

Son zamanlar Ədalət partiyasının Türkiyə ilə bağlı tez-tez bəyanatlar verdiyinin şahidi oluruq. Bu bəyanatlarda adətən hakim partiyanın yürütdüyü siyasətin dəstəkləndiyi də nəzərlərdən qaçmır. Halbuki, Azərbaycan ictimaiyyəti Ədalət partiyasını avtoritarizmə qarşı mövqeyi ilə tanıyıb. Xüsusilə son prezident seçkilərində bu partiyanın verdiyi sərt bəyanatın təşkilatın sədri hüquq elmləri doktoru İlyas İsmayılovun növbəti dəfə parlamentə mandat qazanmaqdan məhrum etdi. “Hüquqi dövlət” kitabıyla da məşhurlaşan İlyas müəllimin qardaş ölkədəki avtoritarizmin təzahürü kimi səciyyələnən prosesi dəstəkləməsi, doğrusu, qeyri-adi görünür.
Ovqat.com-un İlyas İsmayılovla söhbətinin məğzində məhz bu müəmmaya aydınlıq gətirmək istəyi dayanırdı.
-İlyas müəllim, partiyanız Türkiyədə keçirilən son referendumu dəstəklədi. Halbuki, qardaş ölkədəki partiyanın müxalifləri bu referendumla avtoritarizmin möhkəmlənəcəyini bildirirlər. “Hüquqi dövlət” kitabının yazarının bu mövqeyini necə izah edərdiniz?
-Əvvəla, onu deyim ki, mənim qələmə aldığım “Hüquqi dövlət” kitabımda demokratiyanın, hüquqi dövlətçilik anlayışının əsas qarantı kimi parlamentli respublika forması təklif olunub. Bu mənada mən də parlamentli respublikanın tərəfdarıyam. Bununla belə, istənilən hadisəyə qiymət vermək üçün o hadisənin yaşandığı tarixi şərait nəzərə alınmalı, dövlətlərin içərisində olduğu problemlər düzgün təhlil edilməlidir. Əks halda, atılan addımlar, həyata keçirilən siyasi islahatlar düzgün dərk olunmaz, obyektivlikdən uzaq nəticələr çıxarılar. Bu gün Türkiyənin ətrafında və daxilində baş verən proseslər Ankaranı öz dövlət maraqlarını nəzərə alaraq, bəzi sərtləşdirici tədbirlər görməyə, xaricdən gələn təhlükələrə sinə gərmək üçün müəyyən məhdudlaşdırıcı siyasətlər yürütməyə vadar edir. Xüsusilə, ötən ilin 15 iyul çevriliş cəhdindən sonra Ankaranın qiyamçı FETÖ qruplaşmasını sərt şəkildə cəzalandırması, xarici imperialist qüvvələrin dövləti çökdürmək planlarını puça çıxartması, görünür, keçirilən son referendumla bağlı bəzi kəsimlərdə müəyyən şübhələr yaradıb. Məncə isə, bu iki hadisə bir-birindən ayrı şərh olunmalı, referendumda xalqın ixtiyarına verilən müddəalar hüquq və siyasi hədəflər çərçivəsində müzakirə olunmalıdır. Şəxsən mənə aydın deyil ki, bu referendumla cənab Rəcəb Tayib Ərdoğanın avtoritarlaşacağından çəkinənlər hansı arqumentə əsaslanırlar? Dünyanın bir çox ölkələrində prezidentlik üsul-idarəsi mövcuddur. Bəyəm, onların prezidentləri diktatordur? Yaxud cənab Ərdoğanın öz diktatorluğunu yaratmaq üçün prezident üsul-idarəsinə keçmək istədiyi iddia edənlər zəhmət çəkib bu suala da cavab verməlidirlər ki, dəyişdirilən sistemin nəyi bu niyyətə imkan vermirdi. Türkiyə tarixindən də bizə bəllidir ki, ölkənin bir çox diktator rəhbərləri məhz parlamentar sistemdə öz avtoritar rejimlərini qurublar. İndiyə qədər həmin ölkəni öz inkişaf xəttindən uzaqlaşdıran hərbi çevrilişlərlə hakimiyyətə gələnləri buna misal göstərmək olar. Ümumiyyətlə diktator olmaq üçün hər hansı sistemi dəyişdirməyə ehtiyac yoxdur. Qanunlarıyla dünyanın ən demokratik sistemi kimi görünən ölkələrdə belə diktatorlar hakimiyyətə gələ bilər və tarix bu nümunələrlə doludur. Yaxud konstitusiyası belə olmayan, rəsmən krallıq rejimi kimi görünən İngiltərəni isə biz avtoritarizmin hegemonluq etdiyi sistemlərə aid edə bilmərik...
-Bir halda ki, siyasi sistemlərin xarakterlərini onların qanunları müəyyənləşdirmir, o zaman Türkiyədə referenduma nə ehtiyac vardı?
-Yox, qətiyyən hesab etmirəm ki, qanunlar sistemlərin mahiyyətinin müəyyənləşməsində mühüm rol oynamırlar. Əksinə, ömrünü hüquqa, qanuna bağlamış bir adam kimi dövlətlərin öz mahiyyətini qanunlara uyğunlaşdırmasını tələb etmişəm və Azərbaycandakı bütün fəaliyyətlərin də buna həsr olunub. Yəqin siz də etiraf edərsiniz ki, mən Milli Məclis deputatı olanda iclaslarda ən çox qaldırdığım məsələlərdən biri də elə parlamentin qanunlara uyğun formalaşdırılması tələbi idi. Axı bu necə ola bilər; sən ölkənin qanunu hazırlayan ən ali dövlət qurumu olasan, amma o qanunu hər kəsdən öncə özün pozasan? Bilirsiniz ki, qanuna görə, parlamentə dövlət idarələrinin rəhbərləri, nazirlər, rektorlar seçilə bilməzlər. Bizim parlamentin isə, hardasa 20%-ə yaxını məhz bu kateqoriyadan olan insanlardan formalaşırdı. Bu barədə uzun-uzadı danışmaq istəmirəm. Sadəcə onu demək istəyirəm ki, mənim fikrimcə, bir sistemin formalaşmasında qanunların misilsiz rolu var. Düşünürəm ki, Türkiyədə keçirilən referendum da məhz idarəçilik sisteminin daha çevik hala gətirilməsinə, hakimiyyət bölgüsünün daha ədalətli qurulmasına xidmət edəcək.
Bilirsiniz ki, hakimiyyətin üç qolu var-qanunverici, icraedici və məhkəmə sistemi. Bu qollar bir-birindən asılı olmadan işləməli, bir-birinə mane olmamalıdır. Türkiyədə isə icraedici orqanın müəyyənləşdirilməsi qanunverici hakimiyyətə həvalə edilmiş, dolayısıyla ondan asılı vəziyyətə salınmışdı. Üstəlik, parlamentdə təmsil olunan deputatların müxtəlif partiyalardan olması istər-istəməz hökumətin qurulmasında müəyyən tıxaclar yaradırdır. Türkiyə məhz bu tıxacların sayəsində dəfələrlə hökumət böhranıyla qarşılaşmışdı. Həmin böhranlardan biri də son parlament seçkilərində yaşandı. Müxtəlif qütbləri təmsil edən 4 partiya hətta koalisiya hökuməti qura bilmədi və məcburən təkrar seçkilər keçirildi. Eyni xoşagəlməz hadisələrin yaşanmaması üçün Türkiyə hakimiyyəti mütləq müəyyən islahatlar aparmalı və sistemdə dəyişikliklər etməliydi. Zənnimcə, son referendum da buna xidmət edirdi. Onun xüsusilə indiki dövrdə keçirilməsi isə zəruri idi. Çünki Türkiyə dörd tərəfdən onun inkişafını, yüngül desək, istəməyənlərin əhatəsindədir və içərisində terrorçular xaricin dəstəyilə azğınlıq edirlər. Üstəlik, yaxın coğrafiyada baş verənlər onun ərazi bütövlüyünü təhdid edir. Bütün dövlətlərin ən böyük prioritetlərindən biri olan ərazi bütövlüyünü zəmanət altına almaq üçün Türkiyəyə heç bir yad təsirlərdən asılı olmayan hökumət lazım idi. Biz də partiya olaraq bu arqumentləri nəzərə alıb Türkiyədəki referendumu dəstəkləmişik.
Bununla belə, mən referendumda qəbul edilən bütün müddəaların da tərəfdarı deyiləm. Məsələn, parlamentə seçilmək həddinin 18 yaşa endirilməsi, prezidentin siyasi partiyaya mənsubluğu mənim qəbul etmədiyim müddəalardandır. Hesab edirəm ki, ölkə başçısı siyasi mövqeyindən asılı olmayaraq bütün vətəndaşlara eyni məsafədə dayanmalıdır. Parlamentə seçilmək üçün isə qanun yaradıcılığının nədən ibarət olduğunu, bu orqanın mahiyyətini və digər zəruri problemləri bilmək lazımdır. Düşünürəm ki, 18 yaşlı məktəbi yenicə bitirmiş gənc bu qabiliyyətlərə sahib ola bilməz.
-İlyas müəllim, Türkiyədəki hadisələrlə bağlı mənfi fikir bildirəndə bəzi Ərdoğan tərəfdarları sosial şəbəkələrdə insanın üstünə yürüyüb “sən elə qəhrəmansan, öz ölkənin probelmini gündəmə gətir, siyasi dəyişikliklərə çalış” deyirlər. Halbuki, eyni fikirləri onların özünə də şamil etmək olar. Məsələn, demək olar ki, “axı, sən də bu məmləkətin vətəndaşısan. Bəs, sən bu məmləkət üçün nə edibsən?” Sizcə, öz problemlərimiz başdan aşan bir zamanda Türkiyəylə bağlı bəyanat vermək nə qədər doğrudur?
-Mən bu arqumentlərlə razılaşmıram. Əvvəla, ona görə ki, Türkiyə bizə yad bir dövlət deyil. Biz starteji müttəfiqliyi olan, eyni dəyərlərə, dövlət maraqlarına sahib iki toplumuq. Dünyada bizim qədər yaxın ikinci nümunə göstərmək qeyri-mümkündür. Sözsüz ki, Azərbaycan insanı bu qədər yaxın olduğu dövlətdə baş verənlərə biganə qalmır və buna normal yanaşmaq lazımdır. Əksinə, Türkiyədə yaşananlara laqeydlik başadüşülməz olardı.
İkincisi, bu müzakirələr bizim də dövlətçilik şüurumuzu, demokratik təfəkkürümüzü formalaşdırır. Hesab edirəm ki, qardaş ölkədə baş verənlərin müzakirəsi siyasi maarifçiliyin ən yaxşı formasıdır.
Üçüncüsü, istəsək də istəməsək də, dünya artıq qloballaşır. Dünyanın o biri başında baş verənlər bu biri başına da təsir edir. Sözsüz ki, yaxın coğrafiyalardakı proseslərin istənilən cəmiyyətə təsiri daha yüksək olur. Türkiyədə, İranda, Rusiyadakı proseslərin bizim də taleyimizə təsir etdiyini nəzərə alsaq, bu cür polemikalara haqq vermək lazımdır. Ümumiyyətlə, Türkiyənin güclü dövlət olması Azərbaycanın da gücünü artırması deməkdir. Cəmiyyətimiz də buna sövq-təbii olaraq reaksiya verir. Biz də bu cəmiyyətin parçasıyıq və ətrafımızda baş verənlərə laqeyd qalmırıq.
-Bayaq bir söz dediniz: Türkiyənin dövlət maraqları yaxın coğrafiyasında baş verənlərə uyğun şəkildə öz siyasi xarakterini müəyyənləşdirməsini şərtləndirir. Maraqlıdır ki, Rusiya da Suriyaya hərbi “müdaxiləsini dövlət maraqları” ilə əsaslandırır. Eynilə ABŞ da İraqı “dövlət maraqları” üçün işğal etdi, Suriyada, Əfqanıstanda indi də hərbi əməliyyatlar keçirir. Deyəsən, növbədə Şimali Koreya da var. Yəqin ki, ABŞ-ın “dövlət maraqları “orda da yeni müharibə üçün zəmin hazırlayır. Sizcə, dövlət maraqları nədir və onun sərhədləri harda başlayıb, harda qurtarır?
-Gözəl bir məqama toxundunuz. Həqiqətən də dünyada “dövlət maraqları” adıyla xoşagəlməz proseslər gedir. Xüsusilə İslam coğrafiyası xarici qüvvələrin hədəfinə çevrilib, qana boyanır. Dünyanın böyük dövlətləri zəifləri əzir. İmperialist qüvvələr yürütdükləri siyasətə haqq qazandırmaq üçün yeni bir terminlər ortaya atıblar-“dövlət maraqları”, “formal və real suverenlik”lər kimi. Məsələn, mülahizəyə görə, suverenliyin iki forması var. Bunlardan biri formal suverenlikdir. Yəni, dövlətin ərazisi, bayrağı, pulu, idarəetmə strukturları var və o, BMT kimi beynəlxalq təşkilatlarda təmsil olunur. Amma bu guya onun həqiqətən suveren olması mənasına gəlmir. Real suverenlik isə başqadır. Bu, həmin ölkənin hərbi gücüylə ölçülür. Hələ bir az da irəliyə gedərək deyirlər ki, hansı dövlətin nüvə silahı varsa, o, real suveren hesab olunur. Bu da istər-istəməz dünyanı nüvə silahına sahib olmaq yarışına sürükləyir. Dünyanın güclü dövlətləri isə özlərindən başqa heç kimin bu silaha sahib olmasına icazə vermirlər. İranla bağlı uzun illər dünyada gedən müzakirələr, bu ölkəyə edilən basqılar, tətbiq olunan sanksiyalar bunun ən bariz nümunəsidir. Əgər nüvə silahı pisdirsə, niyə ABŞ, Rusiya, İngiltərə və digərlər bu silaha malik olmalıdır, başqaları yox? Qlobal güc mərkəzləri faktiki olaraq suverenliyi iki kateroqiyaya bölməklə öz imperialist niyyətlərini ortaya qoyurlar. “Sənin nüvə gücün yoxdursa, deməli suverenliyin də formaldır”-deyirlər. Bu elə “sən mənim müstəmləkəmsən” demək deyilmi?
Mənin fikrimcə, dövlətlərarası münasibətləri hansısa ölkənin maraqları yox, ancaq və ancaq beynəlxalq hüquq normaları tənzimlənməlidir. Dövlət maraqları əsasən həmin dövlətlərin sərhədləri daxilində qalmalı, vətəndaşların firavan yaşamasına, ölkələrin iqtisadi inkişafına, təhlükəsizliyinin təmin olunmasına, bu məqsədlər naminə digər ölkələrlə qarşılıqlı fayda verən əməkdaşlıq münasibətlərinə xidmət etməlidir.
-Sizcə, güclünün gücsüzü əzməsi prinsipinə söykənən indiki beynəlxalq münasibətlər dünyanı hara aparır?
-Mənim fikrimcə, dünya vahid bir orqanizmdir. Bu orqanizmin bir tərəfi əziləndə bütün bədən ağrıyır və hər hansı virus təkcə yayıldığı bədən üzvünü deyil, orqanizmin özünü sıradan çıxarır. Düşünürəm ki, dünya İlahi Ədalət prinsipi əsasında yaradılıb. Dünən Afrika, Yaxın və Uzaq Şərq ölkələrini silahla işğal edən, yerli əhalinin qanını tökən Qərb ölkələri indi həmin ərazilərdən köçən miqrantların silahsız işğalına məruz qalır. Mən bir neçə il bundan əvvəl müxtəlif Avropa ölkələrində oldum. Həmin ölkələrdə yerli xalqlardan daha çox gəlmələr gözə dəyirdi. Bu ölkələrdə yerli xalq arasında yayılan əxlaqsızlıqlar, kişinin kişi, qadının qadınla ailə qurmasına icazə verilməsi istər-istəməz onların sayını azaldır, miqrantların isə bioloji artımı müşahidə olunur. Bir çox Avropa ölkələrində əhalinin böyük qismini yaşlı nəsillər təşkil edir. Odur ki, pensiya yaşını artırmaq yolunu tuturlar. Gənclər arasındakı nisbətə görə, miqrantlar yerliləri üstələyirlər. Üstəlik, miqrantlar sosial aktivlikləri, işgüzarlıq qabiliyyətlərilə də seçilirlər. Bütün bunlar yaxın dövrlərdə Avropanı keçmişdəki müstəmləkə siyasətinin ağır nəticələrini yaşamağa doğru aparır. Gələcəkdə Avropa bütünlüklə miqrantların hegemonluğu altına düşəcək. Bu isə silah gücüylə alınan müstələkələrin müstəmləkəçi ölkələri silahsız “işğal”ı deməkdir. İncildə gözəl bir söz var: “Zülm geri qayıdandır”. Hər dəfə Avropanın indiki vəziyyətini düşünəndə bu ehkam yadıma düşür.
-Avropadan söz düşmüşkən, ATƏT Türkiyədəki referendumun Avropa standartlarına uyğun olmadığını bəyan etdi. Siz bu bəyanat haqqında nə deyərdiniz?
-ATƏT Avropa standartları deyərkən nəyi nəzərdə tutur? Bu həmin Avropadır ki, biz onun ədalətsizliyini Qarabağ məsələsinə yanaşmasında gördük. Bu həmin Avropadır ki, Türkiyəyə münasibətində xristian təəssübkeşliyindən çıxış etdiyini heç özü də gizlətmir. Avropanın Türkiyədə separatçı qüvvələri dəstəkləməsi də heç kimə sirr deyil. Bayaq da dediyim kimi, Avropanın əxlaqi vəziyyəti, ailə münasibətləri də onun standartlarında olmamağı daha üstün hala gətirir.
Bu həmin Avropadır ki, məhz Türkiyənin əleyhinə olan erməni yalanına (guya 1915-ci ildə Osmanlı imperiyasında erməni qətliamı olub) hüquqi don geyindirir, parlamentlərində bu haqda qərar çıxarır. Bununla da kifayətlənməyərək, hələ “erməni qətliamı”nı etiraf etməyənlər üçün, yəni fikir və düşüncəyə görə, cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutan qanunlar qəbul edir. XXI əsr Avropasının bu hərəkəti gülüş və təəssüf doğurur. Axı orta əsrlərdə fikir və düşüncələrinə görə insanı cəzalandıran cinayət qanunlarına etiraz edənlər Avropa mütəfəkkirləri ( C. Bekkariya, Montilyo Volter və klassik cinayət hüququ məktəbinin digər nümayəndələri) deyildilərmi? Məhz onların səyi nəticəsində insanın fikir və düşüncəyə görə yox, yalnız konkret əməllərinə görə məsuliyyət daşımalarına dair qanunlar qəbul olundu. İndi məndən soruşursunuz ki, Avropa hara gedir? Bu mənada şübhəsiz ki, cəhalətə.
Əgər ermənilər doğrudan da erməni qətliamını sübut etmək istəyirlərsə, Haaqa beynəlxalq məhkəməsinə müraciət etməlidirlər. Mövqelərinin düzgün olmadığını bildiklərinə görə məhkəməyə müraciə etmirlər, ayrı-ayrı Türkiyəyə mənfi mövqeyi olan ölkələrin parlamentlərinə müraciət edirlər.

Mətanət İmanquliyeva
Ovqat.com

Ana səhifəyə qayıt Baxış: 1 813 Tarix: 22-04-2017, 14:26

Xəbəri paylaş

Paylaş: