1990-cı ilin 20 Yanvar faciəsindən sonra bu hadisələri araşdırmaq məqsədilə SSRİ Baş Prokurorluğunun yaratdığı xüsusi istintaq qrupunun tərkibində Bakıda araşdırmalar aparan və hazırda Azərbaycan Liberal Partiyasının sədri olan Əvəz Temirxan Teleqraf.com-a müsahibə verib.

Strateq.az həmin müsahibəni təqdim edir:

– Siz 20 Yanvar faciəsini araşdırmaq üçün SSRİ Baş Prokurorluğunun xüsusi istintaq qrupunun üzvü olmusunuz. 1990-cı ilin 20 yanvarında SSRİ ordusunun Bakıya daxil olaraq insanları güllələməsini necə qiymətləndirirsiniz?

– Öncə 20 Yanvar hadisələrini hüquqi baxımdan qiymətləndirmək lazımdır. Bu hadisə xalqımıza və Azərbaycan Respublikasına qarşı SSRİ rəhbərliyi tərəfindən həyata keçirilən aqressiya idi. Nəzərə almaq lazımdır ki, o zaman Azərbaycan Ali Sovetinin icazəsi olmadan Azərbaycanda fövqəladə vəziyyət elan etmək, başqa sözlə, Azərbaycana qoşun yeridilməsi haqda Qorbaçovun əmri qanunsuz idi. SSRİ hərbçilərinin Bakıya yeridilməsi, onların hansısa bir əməliyyat aparması və hətta özünü müdafiə etməsi də qanunsuz idi. Çünki Azərbaycan Ali Soveti buna razılıq verməmişdi.

İkincisi, məsələnin siyasi tərəfi də var. Nəzərə almaq lazımdır ki, 1990-cı ilin martında Ali Sovetə seçkilər keçirilməli idi. Bu seçkilər keçirilsəydi, müxalifət qüvvələri qələbə qazanacaqdı və beləcə Azərbaycan SSRİ hakimiyyətinin nəzarətindən çıxacaqdı. Bunun qarşısını almaq məqsədilə Kreml 20 Yanvar faciəsini törətdi.

– Bəs necə oldu ki, siz 20 Yanvar cinayətini araşdırmaq üçün SSRİ Baş Prokurorluğunun istintaq komissiyasının tərkibində Azərbaycana gəldiniz və bu işləri araşdırmağa başladınız?

– Bəli, mən prosesdə SSRİ Baş Prokurorluğunun istintaq qrupunun üzvü kimi iştirak etmişəm. Özüm xahiş etdim ki, adımı bu istintaq qrupuna daxil etsinlər. 20 Yanvar hadisəsi baş verən kimi öz hesabıma məzuniyyət götürdüm, Moskvaya və oradan da Bakıya gəldim. Bakıda istintaq qrupunun üzvü olan, qonşu rayonda müstəntiq işləyən şəxslə rastlaşdım və xahiş etdim ki, mənim bu qrupa üzv olmağım üçün köməklik göstərsin. Yəni məni əlahiddə olaraq bu qrupa salıb Bakıya göndərməmişdilər. Mən özüm qrupa daxil olmağımı istəmişəm. Bunun nə olduğunu bilirsinizmi?

– Bəlkə sizin istintaq qrupnda təmsil olunan hansısa müstəntiqlə görüşünüz KQB və ya SSRİ Prokurorluğunun hazırladığı ssenari əsasında baş verib…

-Xeyr! Mən ilkin olaraq hərbçilərin törətdiyi cinayətlərin araşdırılması ilə məşğul olan qrupa daxil edildim. İşi indiki Bakı Şəhər Prokurorluğunda araşdırırdıq. Professor Mursaqulovun “Salyanski kazarma”nın yaxınlığında yerləşən evi hücuma məruz qalmışdı. O 9 mərtəbəli binadakı mənzilində yaşayırdı. Mən evə baxış keçirən zaman beynəlxalq konvesiyalarla əhaliyə qarşı istifadəsi qadağan edilən 7.45 kalibrli güllənin istifadə edildiyini müəyyən etdim. Eləcə də təbəqəli güllələrdən istifadə edildiyini baxış protokoluna saldım. Buna görə Zaqafqaziya Hərbi Prokurorluğunun birinci müavini olan Zayçevlə mübahisəmiz düşdü. İstintaq qrupuna bu şəxs rəhbərlik edirdi və məndən tələb etdi ki, bu məqamları protokoldan çıxarım. Mənsə çıxarmaqdan imtina etdim. Bu zamanı məni müxalifətçi və cəbhəçi adlandırdı. Sonra isə məni bu qrupdan çıxardılar və mülki vətəndaşların törətdiyi cinayətlərin araşdırılması qrupuna keçirdilər. Bu qrupda işə başlayan kimi mən şoka düşdüm.

– Niyə şoka düşdünüz?

– O mənada şoka düşdüm ki, bəzi azərbaycanlı müstəntiqlər azərbaycanlılara təzyiq edirdi. Mən isə maksimal dərəcədə ədalətli olmağa çalışır və qanuni işlər aparırdım. Mənim tərəfimdən bir nəfər azərbaycanlı cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməyib. Əlimdən gələni etdim ki, hər şey qanuni olsun. Bundan əvvəl mən 1989-cu ildə Gəncədə olmuşdum və hadisələr zamanı həbs edilən 6 azərbaycanlının azadlığa buraxılması haqda qərar çıxarmışdım.

Əslində, mən 20 Yanvar hadisələrindən sonra xalqımın yanında olmaq üçün buraya gəlmişdim. Nəzərə alın ki, o zaman SSRİ prokurorluğu Azərbaycana və xalqa qarşı düzgün araşdırma aparmırdı. Mənim apardığım epizodlar üzrə düzgün araşdırmalar nəticəsində müəyyən olundu ki, heç bir azərbaycanlının günahı yoxdur.

– Hansı şəxslərlə bağlı araşdırmanı şəxsən siz aparmısınız?

– Rəhmətlik Ülvi Bünyadzadənin ölümünü, ümumiyyətlə, hadisə yerini mən araşdırmışam. O zaman Bakıda 16 mərtəbəli binanın qarşısında papış olan şəkillər yayılmışdı və bu, videolarda da var. O hadisəni də mən araşdırmışam. Çox təəssüflə deyim ki, həmin dövrdə binanın üzərində güllə izləri olsa da, sonradan məmurlar binanı rənglədilər və beləcə, izlər itdi. Məncə, tarix üçün həmin binanı olduğu kimi saxlamaq lazım idi.

– Sizcə, 20 Yanvar hadisəsi niyə baş verdi?

– Bu hadisə baş verməsəydi, Azərbaycan SSRİ tərkibindən çıxacaqdı. Ona görə Bakıya ordu daxil oldu və xalqa divan tutdu.

– 20 Yanvar faciəsi ilə bağlı olaraq həm hərbçilərin, həm də mülki əhalinin günahını araşdırmış biri kimi necə düşünürsünüz, 20 Yanvara görə kim günahgardır: Moskva, Azərbaycan rəhbərliyi, yoxsa AXC?

– Mən o zaman AXC-nin günahlarını araşdırmağa gəlməmişdim. İlkin dövrdə hərbçilərin günah və cinayətlərini araşdırırdım. Obyektiv mövqe tutduğuma görə həmin qrupdan kənarlaşdırıldım və vətəndaşların cinayətlərini araşdıran qrupa daxil edildim. Hesab edirəm ki, 20 Yanvar hadisəsinə şəxsi münasibətlər və ya siyasi mübarizə prinsipi üzərindən baxmaq doğru deyil. Bu hadisəyə tarixi müstəvidə baxılmalıdır. Hüquqda qanunların və hadisələrin təsvir edilməsində tarixilik prinsipi var. Tarixilik prinsipi əsasında da 20 Yanvar hadisəsinə baxmaq vacibdir. O zaman 20 Yanvar hadisəsi baş verməli idi.

– Niyə?

– Azərbaycan xalqı SSRİ rəhbərliyindən öz torpaqlarını, ərazi bütövlüyünün müdafiə edilməsini istəyirdi. SSRİ rəhbərliyinin borcu idi ki, bu xalqı, onun torpaqlarını müdafiə etsin. Amma Moskva öz vəzifəsini və borcunu yerinə yetirmirdi. Bu halda istər-istəməz hər bir vicdanlı azərbaycanlı etiraz etməli idi. Bu etirazlar da son nəticədə milli azadlıq hərakatını yaratmalıydı. Moskvada isə hesab edirdilər ki, milli azadlıq hərəkatı, etirazlar boğulmalıdır. İndi əlbəttə, bizlər 20 Yanvara görə bir-birimizi sonsuza qədər ittiham edə bilərik. Ancaq bunun mənası yoxdur. Hadisəyə tarixi prinsiplər əsasında baxmaq lazımdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycanda mütləq əksəriyyət gözləmirdi ki, 1989-cu ilin 9 aprel Tiflis hadisələrindən sonra Bakıda belə hal təkrar oluna bilər.

– Ancaq sizin fəaliyyətinizlə bağlı məqama başqa yanaşma da sərgilənə bilər. Məsələn deyilər ki, Əvəz Temirxanı məxsusi olaraq SSRİ Baş Prokurorluğunun istintaq qrupuna salıb Bakıya göndərmişdilər ki, 20 Yanvar hadisələri zamanı imperiyanın cinayət əməlini ört-basdır etsin və maraqlarını qorusun…

– Mən SSRİ Prokurorluğunun istintaq qrupunun üzvü kimi azərbaycanlıların günahsız olduğunun ortaya çıxarılmasında zərrə qədər əməyim olduğu üçün qürur duyuram. Bu mənim tərçümeyi-halımın ən parlaq nöqtəsidir. Məhz buna görə hüquqşünas olmağıma dəyərmiş. Qürur duyuram ki, xalqımın günahsız olmasını sübut etməkdə, həmvətənlərimin günahsız yerə həbs edilməməsi işində əməyim keçib. Azərbaycan müstəntiqləri azərbaycanlılara insafsızlıq edəndə mən nəyisə bəhanə edərək onlarla mübahisə edir və deyirdim ki, qanunu pozursuz. Mən müstəntiq təcrübəmdə residivistə belə “sən” deyə müraciət etməmişəm.

– Anladıq. Bəs 1989-cu ildə necə oldu ki, Gəncədə peyda oldunuz. Axı həmin dövrdə siz Rusiyanın ucqar bir vilayətində müstəntiq işləyirdiniz…

– Əvvəla, mən peyda olmadım. Xahiş etdim ki, məni Gəncəyə göndərsinlər.

– Maraqlıdır ki, 1988-1990-cı illərdə Azərbaycanın keşməkeşli mərhələlərində hər zaman SSRİ Prokurorluğunun istintaq qrupunun üzvü kimi siz buralarda araşdırma aparmısınız…

– Məni bura göndərməyiblər, özüm xahiş etmişəm ki, qrupun tərkibin salsınlar. İkincisi, o zaman müstəntiqləri göndərsələr də, azərbaycanlıları göndərməyə ehtiyatla yanaşırdılar. Düşünürdülər ki, gedib öz xalqının maraqlarından çıxış edər. Mən istintaq şöbəsinin rəisi olan prokuror Boris Qolubovskidən xahiş etdim. Bu şəxs milliyyətçə yəhudi idi və münasibətlərimiz də yaxşıydı. Dedim ki, həm Azərbaycan dilini bilən, həm də yerli şəraitlə tanış olan biri kimi Gəncədə faydalı ola bilərəm. O zaman da Kostroma vilayətindən Gəncəyə göndərilən müstəntiqi əvəz etmək lazım olduğundan məni göndərdilər.

– O zaman siz harada işləyirdiniz?

– Kostroma vilayətinin rayonlararası müstəntiqi idim. Məndən əvvəl Gəncə işini araşdıran müstəntiq Gəncədə 6 nəfər azərbaycanlını cinayət məsuliyyətinə cəlb etmişdi. Ancaq mən onları cinayət məsuliyyətindən azad etdim. Buna görə SSRİ Baş Prokurorluğunun mühüm işlər üzrə müstəntiqi olan Aleksandroviçlə kəskin mübahisəmiz oldu. Deyirdi ki, 6 azərbaycanlının günahı var və onları qanunsuz azad etmisən. Mən də deyirdim ki, günahları yoxdur, tərcüməçilər səhv edib, bu şəxslərin cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsinə əsas yoxdur.

– Gəlin, ədalətli danışaq, SSRİ dövründə KQB-nin razılığı olmadan belə işləri həyata keçirməyə azərbaycanlı müstəntiqləri buraxardılarmı?

– Bu, hüquq-mühafizə orqanlarından informasiyası olmayan şəxslərin fikri ola bilər. Peşəkar fikir deyil. O zaman əməliyyatı əsasən azərbaycanlı əməliyyatçılar aparırdı. Bu məntiqlə əməliyyatları ancaq ruslar aparmalı idi? İkincisi, Gəncədə hadisə 1988-ci ilin noyabrında baş vermişdi, ciddi qarşıdurma olmuşdu. Mənsə Gəncəyə 1989-cu ilin aprel ayında gəldim.

– Tarix göstərir ki, Moskva vasitəsilə Bakıya gələn müstəntiq və kadrların çoxu sonda imperiyanın maraqlarını müdafiə edib…

– Xeyr. Bu, ciddi fikir deyil. Mən işlədiyim zaman Rusiyadan, Gürcüstandan gələn azərbaycanlı müstəntiqləri peşəkar və obyektiv gördüm. Onlar da çalışırdı ki, hər şeyi detalına qədər araşdırsınlar.

– Müsahibənin əvvəlində bəyan etmisiniz ki, azərbaycanlı müstəntiqlərin işinə baxanda şok olmusunuz?

– Bəli dedim. Amma bunlar Azərbaycanda işləyən müstəntiqlər idi, SSRİ-nin müxtəlif yerlərindən gələn azərbaycanlı müstəntiqlər deyildi.

– Amma biz Moskvadan gələn Əbdürrəhman Vəzirovu da gördük. 20 Yanvar hadisəsindən sonra elə Moskvaya da qaçdı…

– Ancaq bu o demək deyil ki, gələnlərin hamısı belə idi. İkincisi, mən demədim ki, Azərbaycanda işləyən müstəntiqlərin hamısı insanlara təzyiq edirdi və s. Ancaq bəzi müstəntiqlər buna gedirdi.

Konkret Vəzirova gəldikdə deyim ki, bu şəxs öz dövrünün rəhbəri idi. Yəni o olduğu mühitdə çalışırdı ki, Azərbaycan üçün nəsə etsin. Mən müstəntiq olanda və bu işləri görəndə 30-32 yaşında idim. İndi bu məsələlərə qiymət vermək istəmirəm. Bəzən bizdə səhvən belə düşünürlər ki, kimsə Azərbaycandan kənardadırsa o, vətənpərvərlik mövzusunda ölkədə yaşayan vətənpərvərlərdən geridə qalır. Mən bu fikirlə razı deyiləm. Çünki rusdilli azərbaycanlılara rast gəlmişəm ki, heç də Azərbaycanda olan vətənpərvərlərdən geridə qalmır və bir çox məsələlərdə hətta irəlidə olurlar.