Son aylarda ölkəmizin yerləşdiyi region, xüsusilə də yaxın qonşularımızla bağlı çox dinamik və bir sıra hallarda narahatlıq yaradan hadisələr baş verir. ABŞ-ın Rusiya, İran və Türkiyəyə qarşı sanksiya siyasəti bu ölkələrin iqtisadiyyatlarında ciddi təlatümlərə gətirib çıxarır. Eyni zamanda ABŞ öz müttəfiqi Türkiyəyə qarşı siyasi-iqtisadi təzyiqləri getdikcə artırır.

Tanınmış politoloq, Avro-Atlantik Əməkdaşlıq Assosiasiyasının rəhbəri Sülhəddin Əkbər “Yeni Müsavt”a müsahibəsində regionda baş verən geosiyasi hadisələr, Azərbaycanın bu gərginliklər şəraitində tutacağı mövqe barədə danışıb:

– Sülhəddin bəy, Türkiyə ilə ABŞ arasında yaranmış mübahisənin yalnız rahib Bransonla bağlı olduğunu söyləmək olarmı, yoxsa bu, problemin görünən tərəfidir? ABŞ-la Türkiyə arasında nə baş verir?

– Bu suala cavab vermək üçün son bir neçə onillikdə baş verən prosesləri qısaca olaraq xatırlatmağa ehtiyac var. Məsələ burasındadır ki, bu proseslərin səbəbləri çox dərinə gedir və rahib Branson bunun üzdə görünən tərəfidir. Əsas məsələ soyuq müharibə bitdikdən və SSRİ dağıldıqdan sonra dünyada yaranmış yeni strateji durumdur. Soyuq müharibə bitdikdən və SSRİ dağıldıqdan sonra ikiqütblü dünya da dağıldı və ABŞ “Pax Americana” (“Amerikan sülhü”) adlı yeni birqütblü dünya düzəni qurmağa başladı.

İlk dövrdə dünyada elə bir qüvvə yox idi ki, bu quruculuğa mane olsun. Nəticədə bir sıra Şərqi Avropa ölkələri NATO-ya, Avropa Birliyinə qəbul olundu. Avroatlantik institutların genişlənməsi 2005-ci ilədək maneəsiz davam etdirildi. Yəni 1989-cu ildən (Berlin divarı söküləndən) 2005-ci ilədək ABŞ-ın dinc, demokratik və bölünməz yeni Avropa strategiyası inkişaf etdirildi. Lakin 2005-ci ildə Rusiya özünə gəldi – artıq Yeltsin hakimiyyəti Putinə təhvil vermişdi, Rusiya yenidən güclənməyə başlamışdı.  2005-ci ilin 13 mayında Əndicanda dinc etirazçılar atəşə tutulduqdan sonra Rusiyanın bu yeni dünya düzəninə qarşı mövqeyi ortaya qoyuldu. Bu, bir dönüş – qırılma nöqtəsi idi. Xatırlayırsınızsa, həmin il Azərbaycanda da nazirlərin həbsi baş verdi, dinc, demokratik dəyişikliklərin qarşısı Rusiya kəşfiyyatının köməyi ilə alındı. Eyni zamanda Moldovada “ağ inqilab” baş verdi.

2001-ci il terrorundan sonra ABŞ təkqütblü  dünya düzənində yeni istiqamət açılmışdı. Nəticədə İslam dünyası da daxil olmaqla, liberal-demokratik dünya qurulması planı hazırlandı. Bu planın əsas tərkib hissəsindən biri də “Böyük Orta Şərq” layihəsi idi – 2004-cü ildə açıqlandı. Türkiyə bu layihənin həmsədrlərindən biri idi. Məqsəd mötədil islamın hakimiyyətə gətirilməsi idi. 22-23 dövlətin sərhədlərinin yenidən cızılması, onlara demokratik düzən gətirilməsi nəzərdə tutulurdu. Lakin ABŞ və müttəfiqləri, xüsusilə də İsrail gördü ki, ərəb dünyasındakı inqilablar nəticəsində hakimiyyətə liberal-demokratik dünyəvi qüvvələr deyil, islamçılar gəlir. Bu gələn qüvvələr isə kəskin anti-Amerika, anti-İsrail mövqeyi tuturdu. Bundan sonra Orta Şərqdə siyasəti dəyişməyə başladılar. Lakin Türkiyə bu dəyişikliyə etiraz etdi. Bu, Türkiyə-ABŞ münasibətlərində ikinci qırılma nöqtəsi idi. Birinci qırılma soyuq müharibə başa çatdıqdan sonra baş vermişdi – ABŞ Türkiyəyə əvvəlki qədər ciddi ehtiyac duymamağa başlayanda.

– Demək istəyirsiniz ki, Türkiyə-ABŞ münasibətlərində soyuqlaşma ötən əsrdən başlayıb?

– Bəli. Bu münasibətlərin əvvəlki kimi davam etmədiyi 1989-91-ci illərdən hiss olunmağa başlamışdı. Misirdə Mursinin hakimiyyətdən devrilməsi ikinci və daha böyük qırılma nöqtəsi oldu. Bundan sonra ABŞ və Türkiyənin yolları açıq şəkildə ayrılmağa başladı. Getdikcə Suriya məsələsində də ziddiyyətlər meydana gəldi. Yalnız Orta Şərq ölkələrində dəyişikliklər deyil, onların gələcəyi ilə bağlı da fikir ayrılıqları gücləndi. ABŞ istəyirdi ki, bu ölkələrin sərhədlərində dəyişiklik olsun, bu alınmasa da onlar çoxpartiyalı, federal sistemli dövlətlərə çevrilsinlər. Əfqanıstanda, İraqda, Suriyada, Yəməndə, Liviyadakı vəziyyətə diqqət edin. Türkiyə artıq anladı ki, ABŞ-ın məqsədi regionda “Böyük Kürdüstan” qurmaqdır. Və mənim fikrimcə, çox gec anladı. Əslində Şimali İraq Kürd Regional Administrasiyası qurulanda Türkiyə bunu anlamalı idi.

Türkiyənin ayılmasına səbəb olmuş üçüncü böyük qırılma nöqtəsi 2016-cı ilin 15 iyul dövlət çevrilişi cəhdi oldu. Bu, artıq bütün kartların açılması idi: hər şey ortada idi. ABŞ-ın ona mane olan Türkiyədə AK Parti rejimini devirmək, Türkiyəni parçalamaq, “Böyük Kürdüstan” planını sürətlə həyata keçirmək məqsədi bütün çılpaqlığı ilə ortaya çıxdı. Ondan sonra baş verən bütün hadisələr bu fikir ayrılığının, geopolitik maraqların ayrılmasının nəticələridir. Bunlar gah kəşfiyyat sahəsində üzə çıxır, gah siyasi-diplomatik sahədə, gah iqtisadi sahədə, gah da təhlükəsizlik sahəsində.

– Son günlər bir sıra dövlətlərdən Türkiyəyə iqtisadi dəstək bəyanatları verilir, müəyyən addımlar atılır. Və Türkiyə valyutasının dəyərsizləşməsi prosesi də dayanıb artıq. Sanki böhran yavaş-yavaş səngiyir. Sizcə, bu sakitlik uzunmüddətli, davamlı olacaq, yoxsa yenidən gərginləşmə baş verəcək?

– Bilirsiniz, bu vəziyyəti şərtləndirən əsas səbəb hələ aradan qalxmayıb. Əsas səbəb, dediyim kimi, yeni dünya düzənində Türkiyənin yeri ilə bağlıdır. Türkiyə artıq əvvəlki kimi, ABŞ-ın bu düzəndə göstərdiyi yerdə durmaq istəmir, yeni dünya düzənində öz maraqlarına uyğun yer tutmaq istəyir, regional səviyyədə iddialarla çıxış edir. Bu iddialar davam etdikcə, belə qarşıdurmalar zaman-zaman ortaya çıxacaq. Yaxın gələcəkdə bu qarşıdurmanın aradan qalxmasını gözləmirəm. Bunun üçün ya gərək ABŞ Türkiyənin tələblərini nəzərə alsın, əsas da “Böyük Kürdüstan” qurmaq planından əl çəksin. Ya da gərəkdir ki, Türkiyə ABŞ-ın planları ilə tam razılaşıb, heç bir mövqe sərgiləmədən onun yanında olsun. Bu variantların heç biri yaxınmüddətli dövrdə real görünmür. Buna görə də əksinə, gərginliyin artacağını gözləyirəm.

– Niyə? Hansı amillər buna imkan verməyəcək?

– Buna bir neçə səbəb imkan verməyəcək. Birincisi, bildiyiniz kimi, noyabrda ABŞ-da Konqresə aralıq seçkilər keçiriləcək. Tramp administrasiyası yenidən yevangelistlərin səsini qazanmaq istəyir – onların 81 faizi Trampa səs vermişdi.

İkincisi, Tramp yəhudi diasporasının və lobbisinin səsini qazanmaq istəyir. ABŞ səfirliyinin Qüdsə köçürülməsindən sonra yaranmış durumu nəzərə alsaq, görünən gələcəkdə bu ziddiyyətin də ortadan qalxacağı real görünmür.

Üçüncü məsələ İranla bağlıdır. Seçkilər ərəfəsində İrana qarşı sanksiyaların ikinci dalğası qüvvəyə minəcək. Bu isə Türkiyəyə də toxunur. Çünki Türkiyənin neft təchizatının 27, qaz təchizatının 17 faizi İranın payına düşür.

Bütün bunlar ABŞ-la Türkiyə arasında gərginliyin yaxın gələcəkdə azalmasını deyil, əksinə, daha da artmasını şərtləndirəcək. Hətta oktyabrda rahib Bronson tam sərbəst buraxılsa belə, bunun gərginliyin ortadan qalxması ilə nəticələnəcəyini gözləmirəm.

– Son zamanlar Avropa ilə ABŞ arasında da ziddiyyətlər, xüsusilə iqtisadi məsələlərdə fikir ayrılıqları tez-tez meydana çıxır. Sizcə, Avropa həm Türkiyəyə, həm də İrana münasibətdə hansı mövqeni tutacaq?

– Nəzərə alsaq ki, həm qlobal, həm də regional miqyasda geopolitik qarşıdurma həlledici mərhələyə daxil olub, geopolitik mərkəzlərin hər bir ölkə uğrunda savaşı gedir, bunu da nəzərə alsaq ki, Türkiyə də sıradan bir ölkə deyil, strateji baxımdan böyük əhəmiyyəti olan bölgədə yerləşir, NATO üzvü olan, dünyanın 17-ci iqtisadiyyatına, böyük silahlı qüvvələrə malik ölkədir, 81 milyonluq dinamik, gənc əhalisi var. Buna görə də Türkiyə uğrunda geopolitik qarşıdurmada rəqabət şiddətlənəcək. Avropa Birliyi də, Rusiya da, Çin də Türkiyəyə doğru müəyyən reveranslar edəcək, addımlar atacaq. Bunu artıq biz Avropa Birliyi və Rusiyadan açıq şəkildə görürük, Çin hətta konkret addım da atıb, Türkiyəyə çoxmilyardlıq kredit xətti açıb. Bu ilkin əlamətlər onu göstərir ki, həm Avropa Birliyi, həm Rusiya, həm də Çin yaranmış durumdan istifadə edib Türkiyəyə doğru addımlar atacaqlar.

– Türkiyə bu şəraitdə hansı addımları ata bilər? Onun NATO-dan çıxması mümkündürmü?

– Nəzərə almaq lazımdır ki, strateji münasibətlərdə həmən dəyişiklik gözləmək qeyri-ciddi olardı. Yəni Türkiyə sabah NATO-dan çıxıb Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatına, yaxud Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatına daxil olmayacaq. NATO yalnız ABŞ-dan ibarət deyil. Böyük ehtimalla, ilk növbədə Türkiyə iqtisadi sahədə müəyyən istiqamətlərə yönələcək, arayışlara başlayacaq. Əslində bu arayışlar başlayıb artıq. Bir tərəfdən Avropa Birliyi ilə münasibətlərdə yeni bir səhifə açıla bilər, xüsusən də iqtisadi və mədəni sahədə. Rusiya ilə Avrasiya İqtisadi Birliyi ilə bağlı Türkiyənin müəyyən statusla əməkdaşlığı başlaya bilər, eyni zamanda Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı və BRİKS-lə (Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin və CAR). Yəni Türkiyənin ilk arayışları iqtisadi sahədə olacaq. Mən onun ilk növbədə hərbi-təhlükəsizlik sahəsində arayışlara gedəcəyini düşünmürəm.

Nəinki qısamüddətli, heç ortamüddətli perspektivdə də Türkiyənin NATO-dan ayrılacağını, Ərdoğanın bütün açıqlamalarına baxmayaraq, belə niyyətinin olduğunu düşünmürəm.

Birincisi, qeyd etdiyim kimi, NATO yalnız ABŞ-dan ibarət deyil. İkincisi də, Tramp Amerika hakimiyyətində əbədi deyil. Strateji münasibətlər uzunmüddətli olduğu üçün burada planlamalar da uzunmüddətli yapılır. Deyək ki, Trampın hakimiyyətdə olduğu müddətə görə Türkiyə strateji planlamasında dəyişiklik edəcək deyil. Bu, elmi baxımdan da düzgün olmazdı. Amma Türkiyənin əlinə fürsət düşüb ki, hərbi sahədən kənar – siyasi-diplomatik, iqtisadi və mədəni sahədə çoxvektorlu siyasət apararaq müxtəlif  istiqamətlərə yönəlsin.

– Bu istiqamətlər hansılar olacaq?

– İlk növbədə iqtisadi bloklarla müəyyən yaxınlaşmalar olacaq. Eyni zamanda ikitərəfli qaydada müxtəlif ölkələrlə iqtisadi münasibətlərini gücləndirəcək. Burada söhbət müəyyən Körfəz ölkələrindən, Afrika istiqamətində, Latın Amerikası istiqamətindən gedir. Həmçinin türkdilli ölkələrlə də münasibətlərin daha geniş müstəvidə qurulması gedəcək. Rusiya ilə münasibətlərin yumşalması fonunda bunun üçün əlverişli zəmin də formalaşır. Bu baxımdan, Azərbaycanın strateji önəmi, Xəzərin strateji önəmi də Türkiyə xarici siyasəti üçün artacaq.

– Belə bir deyim yaranıb ki, “Trampla Ərdoğan savaşacaq, Putin qalib gələcək”. Sizcə, nə qədər reallığa uyğun deyimdir? Bu gərginləşmədən Rusiya, həqiqətənmi, belə böyük qazanc əldə edəcək?

– Bunun hamısı Tramp administrasiyasının apardığı yanlış siyasətlə bağlıdır. Baxın, Tramp və onun ətrafında hakimiyyətə gələnlər bu siyasəti yalnız Türkiyəyə qarşı aparmır ki? Ümumiyyətlə, Tramp administrasiyası oturuşmuş qlobal liberal-demokratik düşünənlərə qarşı müharibə elan edib. Tramp hakimiyyətə gələn kimi “Asiya-Pasifik” anlaşmasından çəkildiyini bəyan etdi. Transatlantik münasibətlərdə vəziyyət tamamilə dəyişdi, Avropa Birliyi ilə ticarət və investisiya cəlbi ilə bağlı danışıqları dayandırdı. NATO-da daxili  münasibətləri gərginləşdirdi, Alyans üzvləri ilə qarşıdurmaya getdi, NAFTA-ya(Şimali Amerika Azad Ticarət Zonası Sazişi) yenidən baxılacağını bildirdi. Dünya Ticarət Təşkilatının qaydalarına zidd olan hərəkətlərə, Almaniya və Avropa Birliyi ilə münasibətləri pozmağa başladı…

– Bunlar Rusiyanın maraqlarına nə qədər uyğundur?

– Əslində Tramp birbaşa Rusiyanın maraqlarına xidmət edən, Putin Rusiyasının yuxusunda belə görə bilmədiyi siyasəti yürüdür. Rusiya təsəvvür belə etməzdi ki, soyuq savaşda məğlub olduqdan sonra ABŞ-da belə bir prezident hakimiyyətə gələcək və onun intiqamını alacaq. Düşünürəm ki, Rusiya “dərin dövlət”i Trampı ələ keçirməklə ABŞ “dərin dövlət”inin Mixail Qorbaçovu ələ keçirməsinin intiqamını alır hazırda. Bu, mənim sabiq təhlükəsizlik işçisi kimi gəldiyim qənaətdir. Və ABŞ “dərin dövlət”i bunu bilir. Bu gün Trampın Amerika “dərin dövlət”i ilə müharibəyə girişməsi də bununla bağlıdır. Tramp Amerikada paralel olaraq öz “dərin dövlət”ini qurur. Yəni bu gün Trampı hakimiyyətə gətirən qüvvələr – yəhudi və xristian sionistlər ABŞ “dərin dövlət”ini parçalayıb. Anqlosaksonlarla yəhudi-yevangelistlər bir-birinə qarşıdır. Trampın Londona səfərini istəməyənlər də yəhudi və yevangelistlər idi. Trampın Rusiya ilə əlaqələrini araşdıran prokuror Müller də anqlosakson qanadın təmsilçisidir. Tramp bu qanadın bir neçə məşhur simasına xüsusi informasiya bazasına çıxışa qadağa qoyub.

Bir sözlə, dünyada qlobal güc savaşı gedir. Burada mən rus kəşfiyyatının böyük uğurunu görürəm. Rus “dərin dövlət”i ABŞ “dərin dövlət”ində və siyasətində öz maraqlarına uyğun qüvvələri hakimiyyətə gətirməyə nail olub. Eyni zamanda Rusiyanın İsraillə indiyədək heç olmayan qədər yaxınlaşması gedir. Düşünürəm ki, yəhudi lobbisi indiyədək heç zaman dünya miqyasında bu qədər güclü olmayıb. Amma fikrimcə, bunun da əks-reaksiyası olacaq. Bu reaksiyanı isə anqlosaksonlar verəcəklər.

– Sülhəddin bəy, bildiyiniz kimi bu günlərdə Qazaxıstanın Aktau şəhərində Xəzəryanı ölkələrin dövlət başçıları tərəfindən konvensiya imzalandı. Bu sənədi Azərbaycanın mənafeyi baxımından necə dəyərləndirirsiniz?

– Bilirsiniz, birincisi, burada Azərbaycanın mənafeyindən söhbət belə gedə bilməz. Xəzərdə yüz illərdir Rusiya hökmrandır. Çar Rusiyasının dövründən başlayaraq, sovet Rusiyasında da bu hökmranlıq davam edib. Bu Konvensiya ilə yeni şəraitdə Rusiya öz hegemoniyasının hüquqi təminatını da yaratdı. Xəzərdə yeganə hərbi güc olduğunu de-yure təsdiq etdirdi.

Eyni zamanda Xəzərə sahili olmayan güclərin, xüsusən də ABŞ və onun müttəfiqlərinin, NATO-nun Xəzərə çıxışının hüquqi cəhətdən önünü kəsdi. Çünki konvensiyanı imzalayan tərəflər hüquqi cəhətdən öhdəlik götürürlər ki, onlar Xəzərdə sahili olmayan ölkələrin hərbi iştirakına icazə verməyəcəklər. Digər məsələlər Rusiya üçün elə də önəmli deyil. Buna görə də mən bu konvensiyanı Rusiyanın nəinki siyasi-diplomatik, ümumiyyətlə, bütün sahələrdə qələbəsi hesab edirəm.

İlk baxışdan belə görünə bilər ki,  Azərbaycanın mənafeyi baxımından Transxəzər layihələrinin icrasına “yaşıl işıq” yandırılıb. Lakin sənəddə belə bir müddəa var ki, Transxəzər layihələrinin icra olunması üçün onların dənizin ekologiyasına zərər vurmadığına dair bütün sahilyanı ölkələrin rəyi alınsın. Yəni Rusiya burada da ekologiya rıçağını saxlayır əlində.

Digər tərəfdən, konvensiya Xəzərin dibinin bölünməsi ilə bağlı əsas mübahisələri də həll etmir. Əsas mübahisələr isə Azərbaycanla Türkmənistan və İran arasındadır. Xəzərin şimal sahillərində dibin bölgüsü Rusiya, Qazaxıstan və Azərbaycan arasında ikitərəfli qaydada həll edilib. Amma Azərbaycanın Türkmənistan və İranla belə sazişləri yoxdur. Bu mübahisələrin həllində həm Azərbaycan, həm də Türkmənistan çalışacaqlar Rusiyadan dəstək alsınlar. Bu isə hər iki ölkəni Rusiyadan asılı edəcək. Bir sözlə, Rusiya bu konvensiya ilə əldə etmək istədiklərinin hamısına nail oldu.

– ABŞ-ın İrana qarşı sanksiyalarının bir hissəsi qüvvəyə mindi. Payızda da daha bir qismi minəcək. Son vaxtlar Azərbaycanın İranla əlaqələrində xeyli inkişaf baş verib. Azərbaycan bu ölkəyə 500 milyon  dollar kredit ayırıb, İranın Azərbaycanda layihələri var. İran həm də Azərbaycanın regional tranzit mərkəzinə çevrilməsi istiqamətində açar ölkələrdən biridir. Sizcə, Azərbaycan İrana qarşı sanksiyalardan kənarda qala biləcəkmi?

– Çox təəssüf ki, Azərbaycanın belə gücü yoxdur. Azərbaycan çoxsaylı problemləri olan kiçik bir ölkədir. ABŞ kimi supergücün təzyiqləri qarşısında tab gətirmək onun imkanları xaricindədir. Ona görə də mən Azərbaycanın bu sanksiyalara əməl etməkdən başqa yolunun olmadığını düşünürəm. Əks halda, çox pis nəticələri ola bilər. Çünki İrana qarşı budəfəki sanksiyalar əvvəlkindən daha kəskin və daha əhatəlidir. Yalnız sanksiyanı pozan deyil, onunla əməkdaşlıq edənlər də cəzalanacaq. Yəni üçüncü tərəflər də sanksiyalara məruz qalacaq. Bu baxımdan, Azərbaycanın sanksiyalara əməl edəcəyini düşünürəm.

Tramp administrasiyası və İsrail bu məsələyə çox ciddi yanaşır. Elə Türkiyə ilə Amerikanın münasibətlərində yaranan son gərginliyin bir səbəbi də Ərdoğanın İranla bağlı məsələdə ABŞ-ın yanında yer almamasıdır.

Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, artıq ABŞ Azərbaycanın marağını nəzərə alan addım atıb – “Şahdəniz-2″ layihəsini sanksiyalardan kənarda qoyub. Bildiyiniz kimi, İran şirkəti bu layihədə iştirak edir. Düşünmürəm ki, ikinci belə bir istisna edilsin. İsraillə Azərbaycanın münasibətlərinin  bugünkü səviyyəsini, xüsusən də Gəncədə baş verən hadisələrdən sonra Azərbaycanın İrana yönəlik dəyişiklikləri nəzərə alsaq, mənə elə gəlir ki, Azərbaycan ABŞ və İsrailin yanında yer alacaq.

Dünya SAKİT,
“Yeni Müsavat”