Cəmşid Dərələyəzli.  
  
        
Tariximizin qara səhfələrindən, 1813-cü il Gülüstan  və 1828-ci il   Türkmənçay müqavilələri.  Bu “tarixlərin”  hər gün, hər saaat yeni nəsillərə xatırladılması,  hər bir vətən sevdalısı  ziyalımızın  borcudur, vəzifəsidir.  Amma nə yazıq ki, yazının sonunda da şahid olacaqsınız  ki, nələrdən isə bu heç də  hər zaman  belə olmur. 
        
Tarixi mənbələrdən  məlumdur ki, Gülüstan müqaviləsi Çar Rusiyası ilə Qacarlar İranı arasında 1804-1813-cü illər müharibəsinin yekunlarını və Azərbaycanın həmin dövlətlər arasında birinci dəfə bölüşdürülməsini təsdiq edən rüsvayçı sövdələşmə sənədidir. Bu müqavilə ilə Qacarlar  İranı bu müharibədəki   biabırçı  məğlubiyyətindən  sonra, Şimali Azərbaycanı  bütünlüklə (İravan, Naxçıvan və Talış  xanlığının bir hissəsi  istisna)   Çar Rusiyasının hakimiyyəti altına   keçməsini təsdiqləmişdir.       
 

     
1826-cı ildə tərəflər arasında təkrarən,  ikinci müharibənin başlanması nəticəsində Gülüstan müqaviləsi qüvvədən düşmüş, müharibə yenə də çar Rusiyasının üstünlüyü ilə başa çatdığı üçün, 1828-ci ildə çar Rusiyası ilə Qacarlar İranı arasında Türkmənçay müqaviləsi imzalanmışdır. 
     
Türkmənçay “sülh müqaviləsi”- Qacarlar  imperiyası ilə Rusiya imperiyası arasında  imzalanan  və  ikinci Rusiya İran müharibəsini bitirən  müqavilədir.  10 fevral  1828-ci ildə Təbriz  yaxınlığındakı  Türkmənçay kəndində imzalanan bu müqaviləyə əsasən, Gülüstan sülh müqaviləsi ilə  Rusiyaya keçən ərazilərdən başqa, Qacarlar  İranı İrəvan, Naxçıvan və Talış xanlığının özlərində qalan hissəsinin də Rus imperiyasının ərazisi olduğunu qəbul edirdi. İki imperiya  arasında sərhəd  kimi  isə, Araz çayı götürülmüşdür. 
     
Beləliklə,  Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələrinə əsasən Azərbaycan iki imperiya arasında bölüşdürülmüş, yekunda Şimali Azərbaycan bütünlüklə  çar Rusiyasına, Cənubi Azərbaycan isə Qacarlar   İranına qatılmışdır. 
     
Bəlkə də bu müqavilələr dünya tarixində, özgə torpaqlarının bölüşdürülməsi məqsədi ilə bağlanılmış  ən rüsvayçı müqavlılələrdir.
 

    
Bununla da 200 yüz  ilə yaxındır ki,  Azərbaycan Şimalda   Rus şovnizmin Cənubda isə İran xüsusən də yüz ilə yaxındır (1925)  ki, Fars millətçilərinin qurbanına çevrilərək, tarixin bütün məşəqqətlərindən keçmişlər və hələ də keçməkdədirlər.
        
Ən kədərlisi  isə 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsinin 15-ci maddəsi ilə   Çar Rusiyası Cənubi Qafqazda, gələcəkdə özünə dayaq yaratmaq məqsədi ilə əldə etdiyi Azərbaycan torpaqlarına, xüsusən Qarabağın dağlıq rayonlarına, keçmiş İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisinə qonşu ölkələrdən, xüsusən də Ərəbistan çöllərindən  kütləvi surətdə erməniləri köçürməyə başlaması olmuşdur.  Çar Rusiyası bu yöndə öz məqsədinə çatdıqdan sonra Şimali Azərbaycanın İravan xanlığı  ərazilərində ermənilərin dövlət olmaları  üçün   səylərini artırmış,  nəhayət. Beynəlxalq  güclərin də qatqısı  ilə, o dövrüdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin  zəifliyindən  istifadə edib, 1918-ci ilin  29 mayında   bu barədə müqavilənin imzalanmsına nail olmuşlar.  Sonradan   İravan şəhəri də   yeni  elan olunmuş erməni dövlətinə mərkəz kimi verilmişdir. Bütün bunların qarşılığında isə, ermənilər  rəsmi olaraq, gələcəkdə  Azərbaycanın digər ərazilərinə olan iddialarından vaz keçirdilər.
    
Lakin, nə yazıq ki bu heç də  belə olmadı. Sonradan  Rusiya Bolşevik Hökümətinin istəyi  ilə,  1920-ci ilin dekabrın 2-də imzalanan Rusiya Ermənistan Hərbi-Siyasi müqaviləsində Zəngəzur qəzasının “Ermənistan”ın tərkibinə keçdiyi mübahisəsiz  fakt kimi tanındı. Bununla da  ilkin olaraq ermənilərə dövlət olmaları üçün verilmiş  9 min kv. km. ərazi, Zəngəzur və   ardınca da   Dərələyəz, Göyçə və Qaraqoyunlu mahallarının “Ermənistan”a  verilməsi ilə,  ərazisi 29 min kv.  km-ə çatdırılmışdır. Burada isə məqsəd  4 gün əvvəl, yəni   29 noyabr 1920-ci ildə  elan olunmuş “Ermənistan” bolşevik   hakimiyyətinin  əlini möhkəmləndirmək və ən əası isə qardaş Türküyənin Azərbaycan və digər Tütrk dövlətləri ilə quru əlaqəsinin aradan qaldırmaq  olmuşdur və bunu da o zaman Rusiya Bolşevik Hökümətinin başında duran zadlar açıq-aşkar etiraf edirdilər. 


 
      
Bütün bunlarla  paralel də,    Rusiyanın dəstəyi  və birbaşa hərbi müdaxiləsi ilə  zaman-zaman Qərbi Azərbaycandan (indiki “Ermənistan”dan) Türklər öz dədə-baba torpaqlarından  zorla sıxışdırılıb çıxarılmışlar. Sonda  isə 1988-1989-cu ildə onlar bütün “Ermənistan”dan  türkləri son nəfərlərinə kimi çıxarmaqla məqsədlərinə tam  nail oldular.  Ardınca   isə,  1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə “Ermənistan” Silahlı Qüvvələri ilə Rusiyanın 366-cı motoatıcı alayının birgə iştirakı  ilə Xocalıda türklərə qarşı soyqırım törədildi  və sonra da   qısa zaman kəsiyində   Qarabağ   bütünlüklə  işğal edildi.
   
Bəli düz  34  il  bundan öncə, eynən bu aylardan başlayaraq  tarixən bizim olan  Qərbi Azərbaycan  torpaqlarından  sonuncu soydaşlarımız  da zorla vətənlərindən didərgin salınmış,  böyük bir el   bitginliyə və ölümə məhkum edilmiş və sonda isə  vətən torpaqlarımız  tamamilə  işğal olunmuşdur .
   
Tarixən,  xüsusən də 20-ci yüz illiyin 1905, 1918-1920, 1948-1953 və nəhayyətdə də sonuncu 1988-1989-cu illərində  bu yöndə baş verən  faciələrimizi  vətən sevdalısı ziyalılarımız  və alimlərimiz   zaman-zaman öz xatirələrində və yazdıqları kitablarda  qeydə alıb da arxivləşdirmişlər. Amma təssüf ki, bu illər ərzində hökümət səviyyəsində Qərbi Azərbaycanla bağlı yazılan bütün bu  real tarixi əsərlərin (bəlgələrin) bir mərkəzdə toplanılması üçün, nə bir muzey, nə də bir xatirə kompleksi belə yaradılmamışdır. Baxmayaraq ki, hələ  1998-ci ildə Ulu Öndər Heydər Əliyevin səyləri nəticəsində “azərbaycanlılara qarşı ermənilərin qanlı cinayətlərinə hüquqi-siyasi qiymət də verilmişdir”. Qaçqınlarla bağlı verilmiş qərar və sərənczmları, xüsusəndə bu məhz bu qərarı öz əməli fəaliyyətində daima rəhbər tutan Azərbaycan Qaçqınlar Cəmiyyəti tərəfindən  son  30 ildə, bəzən şahsımında iştirakı  ilə   bütün bunlar barəsində zaman -zaman Hökümətə rəsmi olaraq  da,  metbua t vasitəsi ilə də onlarla  müraciətlər edilmişdir. 


   
Nəhayət, 30 ildən sonra Hökümətin timsalında   Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin dəstəyi ilə, dəyərli kinorejissorumuz Ayaz Salayevə  Qərbi Azərbaycandan son 1988-89-cu il   deportasiyasıyası ilə bağlı   sənədli bir filmin çəklişi tapşırıldı.   Bizlərin də yaxından-uzaqdan bu və ya digər şəkildə köməyi  ilə (xüsusən də müsahibə üçün soydaşlarımızn kordinatlarının əldə edilib, Ayaz müəllimə ötürülməsi yönündə)  3 ilə yaxın bir vaxtda, bu filmin çəkilişi başa çatdırıldı və  sonda,  14 iyin 2022-ci il tarixdə  Bakıda Nizami   kinoteatırında  filmin primerası  keçirildi. 
    
Filmə baxmaq üçün çoxlu qonaqlar dəvət olunmuşdur. Azərbaycan Mədəniyyət nazirliyi və Milli Məclisin deputatlarından da  tətbirə qatılmışdılar.  Təbii ki, bizim üçün ən maraqlısı,  filmin necə alınması  idi. 
    
Əvvəlcə tədbirin aparıcısı, tədbiri giriş sözü ilə açıq elan etdi və sonra söz verildi  Azərbaycan Qaçqınlar Cəmiyyətinin sədri Əziz Ələkbərliyə. Qaçqınlar Cəmiyyətinin sədri öz çıxışında  bu filmin hazırlanmasında əməyi olan hər kəsə, xüsusən də Ayaz Salayevə öz  təşəkkürünü bildirdi və çıxışında  onu da vurğuladı  ki, “bu film onun sədri olduğu Azərbaycan Qaçqınlar cəmiyyətinin yaxından dəstəyi və köməyi ilə çəkilib başa çatdırılmışdır”. 
     
Sonra söz verildi filmin rəhbəri, kinorejissor Ayaz Salayevə. Ayaz müəllim də  qıssa bir çıxışla  bu filmdə qatqısı olan hər kəsə təşəkkürünü bildirib, nitqini tamamladı və sonda aparıcı qonaqları filmə baxmağa  dəvət etdi və “tamaşa” başlanıldı.  


     
Filmin sonunda  məlum oldu ki, yuxarıda  qeyd etdiyimiz və etmədiyimiz onca   tarixi   bəlgələrə rəğmən film gözləntilərimizin əksinə,  çox zəif və məntiqsiz  bir şəkildə çəkilib. 
     
Belə ki,  filmdə   məqalənin əvvəlində sadaladığımız və sadalamadığımız  tarixi faktların  biri belə   filmə salınmayıb.  Həmçinin də nədən isə şahsımın  deyilən faktlarla  və 1988-ci ildə  Sumqayıt   hadisələrindən sonra   “Ermənistan”da hadisələrin ilkin olaraq  ermənilər tərəfindən türklərə qarşı  təziqlərin necə başladıqları ilə bağlı verdiyim müsahibə də  verilməmiş, yalnızca filmin faktiki ssenarisinə uyğun gəlməyən bir cümlə saxlanılmışdır.  Sözün qısası, kənardan bu hadisələrin iştirakçısı və şahidi olamayan, xüsusən də gələcək nəsilər bu filmə baxdıqda, söhbətin nədən və kimdən getdiyini bir türlü kəsdirə bilməyəcəklər. Yəni o qədər  primitiv. 
   
Belə olan halda  bu filmin hansı səviyyələrdə və kimlər tərəfindən senzuradan keçirilib (həqiqətən də keçirilibsə  əgər) bu halə gətirilməsi də maraqlıdı. 
     
Belə ki, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, filmin başlanğıcında  baş verən hadisələrin  kökünün əsasən hansı dövrdən başlaması,  deportasiyanın səbəb və səbəbkarları haqqında və o dövrüdəki Azərbaycan rəhbərliyinin  bu   deportasiyada “ rolu” və deportasiyadan sonrakı gedişatlara qatqısı haqqında  bir kəlmə belə, fikir səsləndirilmir. 
    
Məlum olmayan səbəblərdən isə, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, həmin fikirləri səsləndirən şəxəşlərin müsahibələri   filmidən ya çıxarılmış və ya da qismən verilmişdir. Eləcə də qaçqınların o zaman Azərbaycana  hansı məşəqqətlərlə gəlmələri haqqında  da bir görüntü belə verilməmişdir.
  
Sadəcə bütün  filmidə ayrı-ayrı  mahallardan qaçqın düşmüş soydaşlarımızın heç bir xronoloji ardıcıllıq  gözlənilmədən şahid olduqları hadisələr barədə  fikirləri  lentə alınıb. Burada da eyni insanların təkirar-təkirar ekrana gətirilməsi və eyni fikirləri səsləndirmələri  filmi məntiqsiz və yorucu bir səviyyəyə gətirib çıxardığının şahidi olduq.
     
Filmdə Sovet dönəmindən gətirilən statlarda isə, ermənilərin  humanizm obrazında maskalanmış sifətləri daha çox önə çəkilmişdir.


     
Filmdə hadisələrin siyasi çalarları da  demək olar ki, yox səviyyəsində idi.
      
Bütün bu səbəblərdən dolayı  da, sanıram filmin bu səviyyədə kütləvi informasiya vasitələrində müvəqqəti də olsa yayımlanması  (hərçənd   ki, heç yayımlanasa yaxşıdır) ərtələnməlidir. Çünki, həm səviyyəsinə görə, həm də Azərbaycanın 44 günlük qələbəsindən sonra  sülhə gedilən indiki çətin yolda, bu filmin bu şəkildə yayımlanması məqbul sayılmaz.   Digər bir səbəb  isə,   Azərbaycan dövlətinin sözçüləri tərəfindən Xankəndində  qalan ermənilər üçün, “birgə yaşayışla”  bağlı  səsləndirdikləri    fikirlərin   səmimiliyinə də  indiki halda kölgə düşürülmüş  olar. 
    
Əslində  bu vəziyyətdə bu film, ümumilikdə Azərbaycanın 44 günlük qələbəsindən sonra Azərbaycan Dövlət Başçısı cənab İlham Əliyevin “Ermənistan”la bağlı yürütdüyü  siyasətlə  də  uzlaşmır. Ona görə də film ilə bağlı bütün bu nüanslar və həssasiyətlər  diqqətə alınmalı və ona uyğun da hərəkət edilməlidir.  
       
O ki qaldı  bu   filmin çəkilişinə dəstək verənlərə, xüsusən də Azərbaycan Qaçqınlar Cəmiyyətinin sədrinin “tamaşadan” öncə   səsləndirdiyi  fikirlərə, əslində bu dəstək  hansı yöndə olub bu barədə  bilgim yoxdur  amma, demək olar ki o dəstək  filmdə səsləndrilən müsahibələrdə və fikirlərdə  öz əksini tapmamışdır.  O  anlamda tapmamışdır  ki,  yaxından da tanıdığım Azərbaycan Qaçqınlar Cəmiyyətinin sədri  həm  Qərbi Azərbaycan sevdalısı  və həm də  bir ziyalı olaraq, öz  istəyi  və şəxsi təşəbbüsü  ilə  Qərbi Azərbaycanın  faciəvi   tarixi, mədəniyyəti,  toponimləri və bütün mahalların xronologiyası   haqqında yazdığı  onca çox cilidlik əsərlərə rəğmən, filmidə həm müsahibə verməyib (əslində  müsahibə verməsi yaxşı olardı),  həm də ən maraqlısı isə, bunca yazdığı tarixi bəlgələrdən heç biri  filmidə öz əksini tapmayıb. 

   O ki qaldı Mədəniyyət Nazirliyinə, Mədəniyyət Nazirliyi bu işdə məsul olan kişilərdən,   xüsusən də cənab Ayaz Salayevdən filmin bu şəkildə hazırlanması ilə bağlı izahat tələb etməli və bu işdə daşıdıqarı   məsuliyyəti  onlara çatdırmalıdır.  

  Unutmamalıyıq ki, yazılan hər bir əsər, çəkilən hər bir film tarixdir. Nəsillər gəldi gedərdi, qalıcı isə tariximizdir.  O tarixlər isə  gələcək nəsillərə bizlərdən  əmanətdir və həm də bir mirasdır. Ki, gələcəkdə onlar millət olaraq öz gələcəklərini quranda keşmişlərini bilib də  qursunlar. Çünki, keçmişini bilməyən millət, gələcəyini inşa edə bilməz. Day bu filmidəki kimi, keçmişi də yox. Çünki,  bu film-film deyildi, sadəcə bir tapmaca idi.