Xarici iqtisadi şokların yaratdığı təzyiqlər: Bahalaşma hansı məhsullarda hiss olunacaq?

Pərviz Heydərov yazır...
2021-ci il Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün müsbət il oldu. Hər şeydən əvvəl 2020-ci ildə pandemiyanın vurduğu zərər nəticəsində 4,3 faizlik tənəzzül bu il aradan qalxdı və ölkəmiz iqtisadi cəhətdən demək olar ki, pandemiya şəraitinə qədər olan vəziyyətə qayıtdı.

Ümumiyyətlə, il ərzində artımın bərpa olunacağına ümid çox idi. Söhbət, təkcə ölkəmizdən getmirdi. Dünya iqtisadiyyatı üzrə də nikbin proqnozlar vardı. Buna xüsusən, iki gözlənti əsas yaradırdı. Birincisi vaksinasiya nəticəsində pandemiyanın tezliklə səngiyəcəyi, ikincisi isə ABŞ-da demokratların hakimiyyətə gəlməsindən sonra proteksionist siyasətə son qoyularaq Çin və Avropa İttifaqı ilə münasibətlərində gərginliyinin qısa müddətə aradan qalxması...

İqtisadiyyat naziri Mikayıl Cabbarov ilin əvvəlində “Bloomberg”ə verdiyi müsahibəsində bildirmişdi ki, bu il COVID-19 səbəbindən iqtisadi geriləmədən və işğal altındakı ərazilərə nəzarəti bərpa etdikdən sonra artım gözləyirik. Əlavə etmişdi ki, hökumətin gözləntiləri daha nikbindir, o mənada ki, 2021-ci ildə ölkəmizdə Ümumi Daxili Məhsulun (ÜDM) istehsalı üzrə 3,4 faiz artım proqnozlaşdırıldığı halda Dünya Bankı bu rəqəmin 1,9 faiz, Beynəlxalq Valyuta Fondu isə 2 faiz təşkil edəcəyini bildirib.

Lakin 2021-ci ilin yanvar-noyabr aylarında ölkədə 80 milyard 688 milyon manatlıq və ya əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 5,3 faiz çox ÜDM istehsal olunub ki, bu, iqtisadiyyatımızın hökumətin gözlədiyindən də artıq bərpa olunduğu və artım sürəti götürdüyünü göstərdi.
İl ərzində ölkəmizin iqtisadi gücü, mənafeyi baxımından bir neçə mühüm hadisə baş verdi. Bunlardan bəzilərini qeyd etmək istərdim.
İlin əvvəlində ölkəmizlə Türkmənistan arasında Xəzər dənizində “Dostluq” yatağının karbohidrogen resurslarının birgə kəşfiyyatı, işlənilməsi, mənimsənilməsi haqqında imzalanan Anlaşma Memorandumu böyük əhəmiyyət daşıdı. “Dostluq” yatağı ciddi mübahisə obyekti sayılırdı. Yataq Azərbaycanla Türkmənistanın dəniz sərhədinin tən ortasında yerləşir. Və iki ölkə arasında problem və mübahisə yaradan da məhz bu faktor idi. Belə ki, sovet dövründə "Aralıq" adlandırılan yataq, SSRİ dağıldıqdan sonra Azərbaycan tərəfindən "Kəpəz", Türkmənistan tərəfindən isə “Sərdar” olaraq tanınmaqla əslində, qardaş olan iki ölkə və dövlət arasında pərdəarxası soyuq münasibət yaratmışdı.

"Dostluq" yatağı strateji baxımdan Azərbaycana Türkmənistandan daha çox gəlir gətirəcək, Aşqabadda ölkəmizdəki mövcud infrastrukturdan istifadəyə marağı artıracaq. Transxəzər layihəsinin gerçəkləşməsini bir az da yaxınlaşdıracaq. Azərbaycan qazı artıq, Avropaya nəql olunur. Lakin, əsas diqqət “Cənub Qaz Dəhlizi”nin yol açdığı Transxəzər üzərində cəmləşməlidir və cəmləşəcək də.

Ölkə iqtisadiyyatında müsbət meyillər maydan etibarən artmağa başladı. Bunu həm pandemiya şəraitinin sovuşmaq istəyi şərtləndirdi, həm neftin dünya bazar qiymətlərinin kifayət qədər əlverişli vəziyyətdə olması, həm qeyri-neft sektorunun inkişaf tempi, həm də ümumiyyətlə, iqtisadi aktivlikdə bərpa işartıları. İl başlayandan bəri keçən ildəki tənəzzül davam etsə də maya dair göstəricilər iqtisadiyyatın tezliklə bərpa olunacağına ümid yaratdı.

Yeri gəlmişkən, işğaldan azad olunmuş ərazilərimizdə keçən ilin sonu və bu ilin başlanğıcından start götürən bərpa və yenidənqurma işləri də 2021-ci ildə iqtisadi artıma az təsir göstərməyib. İqtisadiyyat naziri M. Cabbarovun "işğal altındakı ərazilərə nəzarəti bərpa etdikdən sonra artım gözləyirik" fikri, təsadüfi söylənilməmişdi.

Sözsüz, 44 günlük müharibədən sonra yaranmış reallıqlar, geri qaytarılan ərazilərdə bərpa, yenidənqurma işləri, yeni sərhədlər, qurulacaq nəqliyyat əlaqələri ölkədə ÜDM-in böyüməsinə və məşğulluğa töhfə verəcəkdi. İşğaldan azad edilmiş ərazilərin bərpasına 2,2 milyard manat (1,3 milyard dollar) vəsait ayrılmışdı ki, bu özü artım üçün əlavə şərtləndirici faktora çevrilməli idi və çevrildi də...

Digər mühüm hadisə isə, Azərbaycan-Türkiyə dostluğunun, qardaşlığının, “Bir millət, iki dövlət” reallığının, siyasi-hərbi və iqtisadi müttəfiqliyinin məntiqi davamı, irəliyə doğru atılan növbəti addımı sayılan Şuşa Bəyannaməsi oldu. Hər iki dövlət başçıları arasında Şuşada imzalanan bu Bəyannamə iki qardaş ölkənin bütün həyati əhəmiyyətli məsələlərini özündə əks etdirir.

Bəyannamə təkcə siyasi, hərbi və təhlükəsizlik deyil, iqtisadi, ticari, nəqliyyat, tranzit və digər əməkdaşlıq məsələlərini də əhatə edir. Məlumdur ki, 2021-ci il aprelin 1-dən iki ölkə arasında gediş-gəliş yalnız şəxsiyyət vəsiqəsilə həyata keçirilir. Bu, qarşılıqlı əlaqələri asanlaşdıraraq iki ölkə vətəndaşlarını biri-birilərinə daha da yaxınlaşdırıb. Nəticədə ticarət əlaqələrinin də genişlənməsi, hər iki ölkədə alış-verişin artması üçün əlavə zəmin yaradıb. Ötən il ərzində Azərbaycanın Türkiyə ilə ticarətinin həcmi 4,161 milyard ABŞ dolları olmuşdu ki, bu da 2019-cu ilə müqayisədə 7,7 faiz az təşkil etmişdi.

İki ölkə arasında ticarət dövriyyəsini 2023-cü ildə 15 milyard dollara çatdırmaq nəzərdə tutulub. 2021-ci il martın 1-də Preferensial Ticarət Sazişi qüvvəyə minib. Hər iki ölkə qarşılarına hazırda ildə təxminən 5 milyard dollar ətrafında olan qarşılıqlı ticarət əlaqələrini qarşıdakı iki ilin sonuna qədər 3 dəfə artırmaq məqsədi qoyub. Buna nail olmaq üçün iqtisadi əlaqələri bütün istiqamətlər üzrə sıxlaşdırmaq tələb olunur.
Füzuli Beynəlxalq Hava Limanının açılışını isə işğaldan azad olmuş ərazilərdə keçən ilin sonu və bu ilin əvvəlindən başlanmış genişmiqyaslı bərpa və yenidənqurma işlərinin birinci mərhələsinin yekunu kimi dəyərləndirmək olar. Hava Limanının cəmi 8 ay ərzində inşa olunması sözügedən ərazilərdə həyata keçirilən işlərin genişmiqyaslı olmaqla yanaşı, həm də necə sürətli olduğunu göstərdi.
Ümumiyyətlə, Azərbaycan Dövlətinin və hökumətinin daxili inkişaf strategiyasında məhz nəqliyyat infrastrukturuna və yollara, gediş-gəlişin rahat olmasına diqqət çox əhəmiyyətli faktordur. Bu çox ağıllı siyasətdir. Çünki əslində, hər şey bilavasitə bundan başlanır: yol varsa demək, gediş-gəliş var, gediş-gəliş varsa demək, nəfəs var, nəfəs varsa demək, tərpəniş və inkişaf üçün imkan var.

Bu yerdə bir nüansa da toxunum. İşğaldan azad olunan ərazilərimizdə start götürən və günü-gündən geniş vüsət alan bərpa və yenidənqurma işləri bəzilərində elə təəssürat yaratmışdı ki, sanki indiyədək böyük işlər görülmüş digər rayon və bölgələrimiz bundan sonra artıq, istər-istəməz diqqətdən kənarda qalacaq və yeni layihələrin icrası guya təxirə düşərək, işlər zəifləyəcək.

Ancaq hələ may ayında Qəbələ Dəmir Yolu Vağzalının və Ləki stansiyası-Qəbələ birxətli dəmiryolunun açılışı diqqəti cəlb etdi. Ləki stansiyası-Qəbələ birxətli dəmiryolu adıçəkilən rayona cənubdan avtomobil yolundan əlavə giriş vasitəsidir. Özü də Bakı-Qəbələ marşrutu üzrə ən sürətli, rahat giriş vasitəsi. Bu isə o deməkdir ki, gələcəkdə Bakıdan Qəbələyə və əks istiqamətə doğru mövcud avtomobil yollarında sıxlıq aradan qalxacaq. Və beləliklə də, rayon üzrə həm daxili, həm də xarici turizmin inkişafına əlavə imkan ortaya çıxacaq.

Cari ildə Avropadakı qaz böhranı Azərbaycanın Cənub Qaz Dəhlizi layihəsinin də nə qədər uzaqgörən bir layihə olduğunu, ölkəmizin onu reallaşdırmaq üçün çəkdiyi bütün əziyyətlərin nəyə hesablandığını bir daha sübuta yetirdi. Xatırladım ki, həmin layihə maliyyə baxımından uğursuz, ona çəkilən xərclər isə səmərəsiz hesab edilirdi. Eynilə Bakı-Tiflis-Ceyhan neft, Bakı-Tiflis-Ərzurum qaz kəmərləri, Bakı-Tiflis-Qars dəmiryol xəttində olduğu kimi...

Halbuki hər üç layihə ilk gündən özünü artıqlaması ilə doğrultmaqla yanaşı, bu gün aid olduqları istiqamətlər üzrə çox mühüm və vacib əhəmiyyətli obyektlər sayılırlar. Eyni nüans Cənub Qaz Dəhlizi üzrə də ən bariz şəkildə məhz bu il öz təsbitini tapdı.
Və nəhayət... Əvvəlki yazılarımda da qeyd etmişdim, 44 günlük müharibənin nəticəsi olaraq, Zəngəzur dəhlizinin reallaşması yeni ideya və layihələrin meydana gəlməsinə və reallaşmasına şərait yaradacaq. Dəhlizinin reallaşacağı gün isə artıq, "qapıdadır". Belə ki, 44 günlük müharibənin nəticəsi olaraq, adıçəkilən dəhlizin real olacağı cari ildə addım-addım sübuta yetirildi. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev əbəs yerə deməmişdi ki, Ermənistan istəsə də, istəməsə də biz bunu reallaşdıracağıq. Beləliklə, Zəngəzur dəhlizi boyunca dəmiryol xəttinin çəkilməsi gələcəkdə çox böyük perspektivlər vəd edir. Bunun ardınca avtomobil yolunun da olacağı şübhə doğurmur. Ermənistan da məcburən, təhlükəsizliyə zəmanət verəcək.

Zəngəzur dəhlizi ölkəmizin Şərq-Qərb, Şimal-Cənub qovşağı sisteminin bir seqmenti olmaqla, Naxçıvanın Türkiyə ilə sərhəd olduğunu nəzərə alsaq, həm də birbaşa Türkiyə ilə yerüstü əlaqə demək olacaq. Və bu əlaqə Türkiyə-Azərbaycan tandemindən çox, bütövlükdə Avropa və Asiya üçün səmərə və mənfəət gətirəcək.

Lakin 2021-ci il iqtisadiyyatımız üçün mənfi tendensiyalarsız da keçinməyib. İqtisadiyyatda bərpa prosesi ilə yanaşı, istehlak bazarında bahalaşmanın davam etməsi xüsusi diqqət və izahat tələb edir. Çünki bir var, iqtisadi canlanmanın təsiri nəticəsində yaranan, iqtisadi aktivliyin arxasında gələn bahalaşma, bir də var, mövcud iqtisadi canlanma üçün buxova çevrilə bilən, yəni iqtisadi aktivliyin qabağında gedən bahalaşma.

Ölkədəki real bahalaşma təəssüf ki, sonuncudandır.
Bahalaşmanın əsas hərəkətverici qüvvəsi xidmət və ərzaq məhsullarıdır. Belə ki, ilin əvvəlindən bəri xüsusən, ərzağın qiymətinin yüksəlməsi ümumi inflyasiya həddinin formalaşmasında başlıca rol oynayır ki, qeyri-ərzaq və xidmətlərin qiymət artımının buna təsiri demək olar, hər ay artan tendensiya üzrə inkişaf edir.

Hazırda inflyasiya rəsmi olaraq 6 faizdən yuxarı sayılır. Ərzaq inflyasiyası 14 faizdən çoxdur. Odur ki, ölkəmizin xarici iqtisadi təsir və şok halların yaratdığı təzyiqlərdən tezliklə yaxa qurtarmasına nail olmaq əsas vəzifə sayılır. Bunun üçün isə iqtisadiyyatda stimullaşdırıcı siyasət daha geniş şəkildə davam etdirilməli, bütün növ inhisarçı amillər aradan götürülməli, geniş rəqabət mühiti yaranmalıdır.
Yeni ildə 2020-ci ildəki pandemiya ilə əlaqədar fəaliyyətləri məhdudlaşdırılan və basqı altına alınan iqtisadiyyatın əsas generasiya vasitələri və ümumən təklifi formalaşdıran əsas istehsal sahələri tam şəkildə əvvəlki vəziyyətlərinə qayıdacaq, ümumi iqtisadi dövriyyədə pandemiyaya qədərki güclərini daha artıq dərəcədə bərpa edəcək. Nəticədə həm kənarda, həm də daxildə cari ilin əvvəlindən müşahidə edilən qiymət artımı prosesi də səngiyəcək və bu da iqtisadi artıma bir az da əlavə güc qatmaqla, onu davam etdirəcək.
Ümumiyyətlə, 2022-ci ilə ümidlər böyükdür... Buna 2021-ci ilin yekunları əsas yaradır.