Mərkəzi Asiyanın kritik resursları: böyük güc rəqabəti üçün yeni məkan?

Ukraynada hərbi əməliyyatların başlanmasından və köhnə dünya düzəninin parçalanmasından sonra Qərb ölkələri Rusiya və Çindən asılılığını azaltmaq üçün nadir torpaq metallarının alternativ tədarükçüləri tapmaqda getdikcə daha çox maraqlıdırlar. Bu fonda Mərkəzi Asiya ölkələri nəhəng faydalı qazıntı ehtiyatının olması sayəsində nadir torpaq metalları bazarında əhəmiyyətli oyunçulara çevrilirlər. Bu onunla əlaqədardır ki, Mərkəzi Asiya ölkələrində kritik ehtiyatların heç də bütün yataqları tədqiq olunmayıb və regionda nadir torpaq metallarına diqqət yalnız bu yaxınlarda verilməyə başlayıb. 

İbn Xaldun Universitetinin Heydər Əliyev adına Avrasiya Araşdırmalar Mərkəzinin eksperti Eldəniz Hüseynov və Müharibə və Sülh Xəbərləri İnstitutunun (IWPR) Mərkəzi Asiya üzrə regional direktoru Abaxon Sultonazarov bu mövzunu üç əsas sual ətrafında araşdırıblar:

- Mərkəzi Asiya ölkələri nadir torpaq metallarının geosiyasətində hansı yeri tutur? 

- Bu sahədə rəqabətlə Mərkəzi Asiya ölkələri qarşısında hansı risklər və imkanlar açılır? 

- Xarici aktorlar Mərkəzi Asiya ölkələrinin resurslarına çıxış üçün rəqabət apara bilərmi? 

Mövcud məlumatlara görə, Mərkəzi Asiyada dünya üzrə manqan filizi ehtiyatlarının 38,6%-i, xromun 30,07%-i, qurğuşunun 20%-i, sinkin 12,6%-i, titanın 8,7%-i və digər materialların əhəmiyyətli ehtiyatları vardır. Məsələn, ekspertlər hesab edirlər ki, Qazaxıstan nadir torpaq elementlərinin istehsalında, skandium, ittrium və 15 lantanid kimi metalların çıxarılmasında üstünlük təşkil edən Çinlə (dünya istehsalının 70%-i) rəqabət aparmaq potensialına malikdir. Bu elementlər kompüterlərin, turbinlərin və avtomobillərin istehsalında geniş istifadə olunur. Hazırda ABŞ itrium və skandium idxalından çox asılıdır, Avropa İttifaqı isə ehtiyac duyduğu nadir metalların 98%-ni Çindən idxal edir. 

Kritik ehtiyatlar geniş çeşiddə yüksək texnologiyalı məhsulların istehsalında əsas rol oynadığına görə ölkələrin iqtisadi və texnoloji inkişafı üçün vacib hesab edilən təbii ehtiyatlardır. Bu ehtiyatlar qıtlığı, hasilatı və emalının mürəkkəbliyi, eləcə də yataqlarının coğrafi konsentrasiyası ilə xarakterizə olunur. Bu cür ehtiyatlara, xüsusən, nadir torpaq elementləri (REE), strateji metallar və digər faydalı qazıntılar daxildir. Məhz bu səbəbdən də ABŞ və Çin artıq Mərkəzi Asiyada kritik resurslar uğrunda rəqabət aparır. Bu, ABŞ-ın Mərkəzi Asiya ölkələri ilə qarşılıqlı münasibətlərinin dəyişilməsində özünü göstərir. 

Birləşmiş Ştatlar Rusiya və Çinin daha az güclü mövcud olduğu bölgə olan resurslara daha çox diqqət yetirməyə başlayıb. 2022-ci ilin sentyabrında Bayden administrasiyası Mərkəzi Asiya üçün İqtisadi Dayanıqlılıq Təşəbbüsünü (ERICEN) başlatdı. 2022-ci ildə ticarət yollarının şaxələndirilməsi və regiona investisiyaların genişləndirilməsi məqsədilə 25 milyon ABŞ dolları məbləğində investisiya qoyuluşu planlaşdırılırdı. 18-19 may 2023-cü il tarixində keçirilən Çin-Mərkəzi Asiya sammitində Çin sədri Si Cinpin bildirmişdi ki, Çin region ölkələrinə təmənnasız yardım şəklində 4 milyard dollar maliyyə dəstəyi ayıracaq. Bu müddət ərzində ABŞ və Avropa İttifaqı yəqin anladılar ki, Mərkəzi Asiya ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrin intensivləşdirilməsi bir az gecikiblər, təhlükəsizlik və iqtisadiyyat kimi sahələrdə Rusiya Federasiyası və Çinlə rəqabətdə daha az uğur qazana bilərlər. Beləliklə, ABŞ-Mərkəzi Asiya sammitinin 2023-cü ilin sentyabrında keçirilməsi qərara alınır, baxmayaraq ki, bir il əvvəl 2022-ci ildə Qazaxıstan prezidenti BMT Baş Assambleyasının 77-ci sessiyasında Avropa Komissiyasının sədri Ursula fon der Leyen, Avstriya prezidenti Van der Bellen, Amerikanın ən böyük korporasiyaları və qlobal maliyyə qurumlarının rəhbərləri ilə görüşmüşdü. 

Amma bu sammit digər tədbirlərdən fərqlənirdi. Sammitdən sonra ABŞ-ın hərəkətlərinin təhlili göstərir ki, Mərkəzi Asiyada nadir torpaq metallarına çıxış əldə etmək əsas məqsəd idi. Sammit 20 sentyabr 2023-cü il tarixində baş tutdu və C5+1 birgə bəyannaməsində strateji asılılığı azaltmaq üçün kritik minerallar üçün müxtəlif, davamlı və etibarlı təchizat zəncirlərinin yaradılmasına, xammalın hasilatı və emalı üçün yeni texnologiyaların işlənib hazırlanmasına və regional sənaye əməkdaşlığı vasitəsilə əlavə dəyər yaradilmasına xüsusi diqqət ayrıldı. Qeyd edək ki, ABŞ-ın Mərkəzi Asiya ilə bağlı digər strateji sənədlərində kritik minerallar qeyd olunmamışdı; nə ABŞ-ın Mərkəzi Asiya üzrə 2019-2025-ci illər strategiyasında, nə də ABŞ Dövlət Departamentinin 2022-ci ildə dərc etdiyi regionun hər bir ayrı-ayrı respublikası üçün əhatəli strategiyalarında. Görünən budur ki, kritik ehtiyatların kəşfiyyatı, hasilatı və emalı ABŞ-ın Rusiya və Çinin təsirinə meydan oxuya biləcəyi sahəyə çevrilir. ABŞ bu istiqamətdə xeyli fəallaşıb. 

8 fevral 2024-cü il tarixində ABŞ Dövlət Departamentində Mərkəzi Asiya ölkələrinin hamısının yüksək vəzifəli şəxslərinin iştirakı ilə C5+1 Kritik Minerallar Dialoqunun (CMD) ilk iclası keçirildi. Bütün tərəflərin nümayəndələri regionda bu mühüm faydalı qazıntıların hasilatı və emalı üçün Amerika sərmayəsi imkanlarının araşdırılmasında maraqlı olduqlarını bildirdilər. Bundan əlavə, Qazaxıstanın mineral ehtiyatlarına investisiyalar 2024-cü il martın 26-da ABŞ dövlət katibi Antoni Blinken və Qazaxıstanın xarici işlər naziri Murat Nurtleu arasında müzakirə edildi. Regionda Amerika ekspertlərinin sayının artması digər dövlətlərlə müqayisədə bu ölkənin Mərkəzi Asiyada kritik nadir torpaq elementləri məsələlərinə marağının artmasından xəbər verir.

Buna görə də müəlliflər aktuallığına və əlçatanlığına görə Amerika mənbələrinə istinad edirlər. Onu da əlavə etmək lazımdır ki, ABŞ kəşfiyyatının təhdidlərin qiymətləndirilməsi üzrə illik hesabatında deyilir:

“Çin Vaşinqtonun Pekinə qarşı rəqabətli tədbirlərini onun yüksəlişini cilovlamaq, ÇKP hakimiyyətini sarsıtmaq və Çinin regional və qlobal güc ambisiyalarının qarşısını almaq üçün ABŞ-ın daha geniş diplomatik, iqtisadi, hərbi və texnoloji səylərinin bir hissəsi kimi qiymətləndirir” (səh. 7)

Çinin regionda inkişafı tam olaraq necə geri çəkilə bilər? Xüsusilə yüksək texnologiyaların yaradılması üçün böyük resurslar tələb edən iqtisadi sahədə?

2024-cü il martın 5-də Çinin baş naziri Li Qiang Ümumçin Xalq Nümayəndələri Konqresinin illik sessiyasında hökumətin ölkənin inkişaf modelini transformasiya etməyə çalışdığını bildirib. Ölkə hökuməti həmçinin prezident Si Cinpinin “yeni məhsuldar qüvvələr” yaratmaq istəyinə uyğun olaraq texnoloji innovasiyalara və qabaqcıl istehsala vəsait yatırmağa davam edəcək. İnnovasiyaların tətbiqi mikroçiplərin yaradılması və müdafiə texnologiyalarının inkişafına da aiddir, hər iki sahə kritik resurslar tələb edir və hər ikisi hazırda ÇXR üçün vacibdir. Buna görə də ABŞ-ın strategiyası Çindən kritik resursların tədarükündən asılılığı azaltmaq və Çin şirkətlərinin bu resursların mənbələrini genişləndirmək imkanlarını zəiflətmək ola bilər.

Xəzər Siyasəti Mərkəzi qeyd edir ki, Çin və ABŞ arasında rəqabət gücləndikcə ABŞ-ın kritik minerallara görə Çindən asılılığı getdikcə daha həssas strateji məsələyə çevrilir. Çin kritik mineralların tədarük zəncirlərində şəksiz liderdir, nadir torpaq mədən əməliyyatlarının təxminən 60%-nə və dünya emalı potensialının 85%-dən çoxuna nəzarət edir. Xəzər Siyasət Mərkəzi qeyd edir ki, əgər istəsə, Çin kritik minerallar üzərindəki inhisarçı imkanları sayəsində ABŞ-ın yüksək texnologiyalı sənaye və hərbi-sənaye imkanlarına zərər vurmaq üçün istifadə edə bilər. Məsələn, Pekin 2023-cü ilin dekabrında bir sıra faydalı qazıntıların, habelə onların hasilatı və emalı texnologiyalarının ixracına məhdudiyyətlər elan etmişdi. Bununla yanaşı, bəzi ekspertlər hesab edir ki, Mərkəzi Asiya ölkələri nadir torpaq metallarının istehsalında Çinlə rəqabət apara bilər. Çinin prioriteti strateji mövqeyini qoruyub saxlamaq və böyük güc rəqabəti məntiqi ilə ABŞ və müttəfiqlərinin kritik resursların yeni mənbələrini kəşf edib istismar etmələrinin qarşısını almaqdır.

Maraqlıdır ki, Fransa prezidenti Emmanuel Makronun noyabrın 1-2-də Qazaxıstan və Özbəkistana səfərindən sonra dağ-mədən və geologiya naziri Bobir İslamov Özbəkistanla Fransanın “Orano” şirkəti arasında daha əvvəl strateji tərəfdaşlıq sazişi imzaladığını açıqladı. O, həmçinin əlavə etdi ki, “Orano” Özbəkistanda uranın hasilatı və emalına 500 milyon dollara qədər sərmayə qoymağı planlaşdırır. Eyni zamanda, noyabrın 7-də Özbəkistanın “Navoiuran” Dövlət Müəssisəsi ilə Çinin “China National Nuclear Corporation” şirkəti arasında uran sənayesində strateji əməkdaşlığa dair memorandum imzalanıb.

Qərb ölkələri ilə Çin arasında kritik ehtiyatlar sahəsində rəqabətin əsas sahələrindən biri xammalın çıxarılması və emalı qabiliyyəti olacaq. Bu, nisbətən yeni məkandır və amerikalı ekspertlərin qeyd etdiyi kimi, Mərkəzi Asiyanın Çindən tam asılı olmadan nadir torpaq elementlərinin istehsalını genişləndirmək imkanı var. Bununla belə, regiondakı bütün yataqların tədqiq edilmədiyini nəzərə alsaq, Tacikistan və Qırğızıstanda mühüm faydalı qazıntıların çıxarılması üçün lisenziyaların əksəriyyətinin Çin şirkətlərinin olduğu məlumdur.

Bu baxımdan Mərkəzi Asiya ölkələrinin kritik resursları uğrunda rəqabətdə Çin və ABŞ-ın strateji üstünlüklərini təhlil etmək vacibdir:

Çin:

- Coğrafi yaxınlıq: Çin bir neçə Mərkəzi Asiya ölkəsi ilə həmsərhəddir, bu, girişi asanlaşdırır və resursların çıxarılması üçün nəqliyyat xərclərini azaldır.

- İnvestisiya potensialı: Çin iri miqyaslı mədənçıxarma və infrastrukturun inkişafı layihələrinə investisiya yatırmaq üçün əhəmiyyətli maliyyə resurslarına malikdir, xarici siyasət və iqtisadi əməkdaşlığın genişləndirilməsi strategiyasının bir hissəsi kimi Mərkəzi Asiya ölkələrinə tez-tez kreditlər və investisiyalar təklif edir. Bunu ABŞ və Çinin müxtəlif layihələrin inkişafı üçün ayırmağa hazır olduqları vəsaitin həcmi açıq şəkildə göstərdi.

- Uzunmüddətli əlaqələr: Çin öz şirkətlərinin fəaliyyəti üçün əlverişli şərait yaradaraq, diplomatiya və iqtisadi tərəfdaşlıq yolu ilə Mərkəzi Asiya ölkələri ilə uzunmüddətli əlaqələri fəal şəkildə davam etdirir.

ABŞ:

- Çinə alternativ olaraq irəli sürdüyü rəvayətlər: Birləşmiş Ştatlar innovasiyalar, demokratik dəyərlər və texnologiya və resursların hasilatında etik standartlara sadiqlikdə güclü tərəflərini vurğulayan hekayəni ifadə edə və yaya bilər. Bu rəvayət həm də ABŞ-ı dominant Çindən asılılığını azaltmaq üçün alternativ kimi təqdim etməlidir.

- Qlobal təsir və tərəfdaşlıqlar: ABŞ-ın Mərkəzi Asiyaya sərmayə qoyuluşu üçün resurs hasilatı üzrə sazişləri müzakirə etmək və koalisiya qurmaq üçün istifadə edilə bilən geniş qlobal alyans və tərəfdaşlıq şəbəkəsi var. Buna misal olaraq, Çinin üstünlüyünə qarşı çıxmaq üçün yaradılmış Mineralların Təhlükəsizliyi üzrə Tərəfdaşlığı göstərmək olar. Avstraliya, Kanada, Estoniya, Finlandiya, Fransa, Almaniya, Hindistan, İtaliya, Yaponiya, Norveç, Koreya Respublikası, İsveç, Böyük Britaniya, ABŞ və Avropa İttifaqı (Avropa Komissiyası tərəfindən təmsil olunur) bu tərəfdaşlığa qoşulmuşdur. Sözügedən tərəfdaşlıq əlaqələri minerallarla zəngin Afrika ölkələrini Çinin hökmranlığına meydan oxumağa dəvət etdi. Bunlara Cənubi Afrika, Botsvana, Anqola, Mozambik, Namibiya, Tanzaniya, Zambiya, Uqanda və Konqo Demokratik Respublikası kimi resurslarla zəngin ölkələr daxildir.

- Yumşaq güc və diplomatiya: Birləşmiş Ştatlar təhsil, mədəniyyət və inkişaf yardımı da daxil olmaqla yumşaq güc vasitəsilə Mərkəzi Asiyada demokratik dəyərləri və korporativ məsuliyyəti vurğulayaraq danışıqları və əməliyyatları asanlaşdıran əlaqələri inkişaf etdirə bilər.

Bu sahədə rəqabət nəticəsində Mərkəzi Asiya ölkələri qarşısında hansı risklər və imkanlar açılır?

Mərkəzi Asiyada kritik resurslara çıxış üçün böyük güclər arasında rəqabət region ölkələri üçün risk və imkanların vəhdətini təqdim edir. Kritik mineralların və nadir torpaq metallarının böyük ehtiyatları ilə Mərkəzi Asiya ölkələri texnoloji tərəqqi və enerji keçidi üçün qlobal təkanda əsas rol oynaya bilər. Bu ssenari bu ölkələrin Çin, ABŞ və daha az dərəcədə Rusiya və Avropa İttifaqı kimi böyük güclərin maraqları arasında yerləşdiyi daha geniş geosiyasi kontekstdə baş verir.

Mərkəzi Asiya ölkələri üçün imkanlar:

- İqtisadi İnkişaf və Diversifikasiya: Kritik resurslara tələbat Mərkəzi Asiya ölkələrinə öz iqtisadiyyatlarını kənd təsərrüfatı və enerji kimi ənənəvi sektorlardan kənarda inkişaf etdirmək və diversifikasiya etmək üçün əhəmiyyətli imkanlar yaradır. Mədənçıxarma və emal müəssisələrinə investisiya iş yerlərinin yaradılmasını, infrastrukturun inkişafını və texnologiya transferini stimullaşdıraraq ümumi iqtisadi dayanıqlığı gücləndirə bilər.

- Strateji tərəfdaşlıqlar və xarici investisiyalar: ABŞ, Çin və Aİ-dən artan maraq regionda birbaşa xarici investisiyaların (BXİ) artmasına səbəb ola bilər. Bu kapital və təcrübə axını xarici tərəfdaşlar tərəfindən maliyyələşdirilən təhsil və təlim proqramları vasitəsilə iqtisadiyyatın digər sektorlarını inkişaf etdirmək, infrastrukturu təkmilləşdirmək və insan kapitalını qurmaq üçün istifadə edilə bilər.

- Təkmilləşdirilmiş qlobal mövqe: Kritik mineralların qlobal təchizat zəncirində daha görkəmli rol oynamaqla, Mərkəzi Asiya ölkələri beynəlxalq diplomatiya və ticarət danışıqlarında onlara daha çox təsir rıçaqları verməklə dünya səhnəsində strateji əhəmiyyətini artıra bilər.

Mərkəzi Asiya ölkələri üçün risklər:

- Xarici aktorlardan asılılıq: Mərkəzi Asiya ölkələri öz mineral sərvətlərini inkişaf etdirmək səylərində iqtisadi sabitlik üçün bir və ya bir neçə xarici gücdən hədsiz dərəcədə asılı ola bilərlər. Bu cür asılılıq onların xarici siyasət muxtariyyətini məhdudlaşdıra və onları iqtisadi və ya siyasi təzyiqlərə məruz qoya bilər.

- Ətraf Mühitin Deqradasiyası: Nadir torpaq metallarının və kritik mineralların hasilatı və emalı suyun çirklənməsi, torpağın deqradasiyası və yaşayış mühitinin məhv edilməsi də daxil olmaqla əhəmiyyətli ekoloji təsirlərə səbəb ola bilər. Güclü ekoloji tənzimləmə və nəzarət olmadan iqtisadi fayda əldə etməyin uzunmüddətli ekoloji ziyana gətirib çıxarma ehtimalı var.

- Sosial-iqtisadi bərabərsizliklər: Xarici investisiyaların axını və mədənçıxarma sahəsinə diqqət Mərkəzi Asiya ölkələrində sosial-iqtisadi bərabərsizlikləri daha da gücləndirə bilər. Mineral sərvətlərlə zəngin olan regionlar əhəmiyyətli inkişafa, digərləri isə geridə qala bilər ki, bu da daxili gərginliyə və sosial iğtişaşlara yol açar.

- Geosiyasi Rəqabət: Kritik resurslara çıxış üçün böyük güclər arasında gərgin rəqabət Mərkəzi Asiya ölkələrində geosiyasi manipulyasiyaya səbəb ola bilər. Beləliklə, region ölkələrinin ərazisində yerləşən ehtiyatların bir hissəsi hərbi sənaye üçün istifadə oluna bilər ki, bu da rəqib tərəflərin xoşuna gəlməyə bilər.

- Bazarlarda qiymətlərin dəyişməsi: “Metal Miner” şirkətinin qeyd etdiyi kimi, nadir torpaq metallarının qiymətləri 2024-cü ilin əvvəlindən kəskin şəkildə aşağı düşüb. Nadir torpaq emalına zəif tələbat (ilk növbədə, ölkənin mikroelektronika sənayesində durğunluğun dolayı göstəricisi olan Çində) qiymətlərin aşağı düşməsinin bir səbəbi olsa da, digər potensial amil qlobal istehsalın artması və Çindən kənarda nadir torpaqların ehtiyatlarının axtarılmasıdır.  Mərkəzi Asiya ölkələrinin nadir torpaq elementləri bazarına daxil olması ilə bu ehtiyatların qiymətləri aşağı düşə bilər və bu səbəbdən region ölkələri də potensial mənfəətlərinin bir hissəsini itirə bilər.

Mərkəzi Asiya ölkələrinin nadir torpaq metallarının geosiyasətində yeri

Mərkəzi Asiya ölkələri nadir torpaq metallarının hasilatı və yayılması ilə bağlı geosiyasi arenada tədricən ön sıralara keçir və buna uyğun olaraq tələblərə cavab verməyə çalışır. Belə ki, Qazaxıstan Prezidenti Kasım-Jomart Tokayev xalqa illik müraciətində öz vəsaitləri hesabına geoloji kəşfiyyat işləri aparan investorların yer təkindən istifadəyə üstünlük hüququnun təmin edilməsinə çağırıb və əlavə edib: "Prioritet vəzifələrdən biri mahiyyətcə "yeni neft"ə çevrilmiş nadir və nadir torpaq metalları yataqlarının işlənilməsi olmalıdır. Bu sahədə öz potensialını reallaşdıra bilən ölkələr bütün dünyada texnoloji tərəqqinin vektorunu müəyyən edəcəklər".

2012-ci ildə USGS (Amerika Birləşmiş Ştatları Geoloji Tədqiqat İnstitutu) Mərkəzi Asiyanın nadir torpaq mineral potensialını qiymətləndirməyə başladı və 2016-cı ildə 384 yataqdan ibarət siyahı hzırladı. Buraya Qazaxıstandan 160, Qırğızıstandan 75, Tacikistandan 60, Türkmənistandan 2 və Özbəkistandan 87 yer daxildir. Tyan-Şan və Pamir bölgələri də əhəmiyyətli dərəcədə işlənməmiş ehtiyatlarını nəzərə alaraq kəşfiyyat üçün diqqəti cəlb etmişdir.

ABŞ Coğrafi Tədqiqatının “Mərkəzi Asiyanın Nadir Yer Elementi və Nadir Metal İnventarı” hesabatından fotoşəkil

Hazırda məlumdur ki, monazit, sirkon, apatit, ksenotim, piroxlor, allanit və kolumbit Mərkəzi Asiyada ən çox yayılmış nadir metal və minerallardandır. Bu metallar xüsusilə Qazax çölləri, Tyan-Şan və Pamir dağları kimi ərazilərdə əhəmiyyətli miqdardadır. Mərkəzi Asiyada nadir torpaq elementlərinin çıxarılması potensialı həmin ehtiyatların inkişaf perspektivlərindən xəbər verir. Hətta bu mərhələdə, Beynəlxalq Enerji Agentliyinin hesabatına görə, Qırğızıstandan ixrac edilən məhsulların ümumi həcmində minerallar və metalların payı 50%-dən, Özbəkistan və Tacikistanda isə 30%-dən çoxdur. Bu mineralların hər biri elektronika və enerjidən tutmuş aerokosmik və kənd təsərrüfatına qədər müasir texnologiya və sənayedə mühüm rol oynayır, nadir torpaq elementləri və əlaqəli mineralların texnologiyanın inkişafı və qlobal iqtisadi inkişafın dəstəklənməsi üçün kritik əhəmiyyətini vurğulayır.

Orta Asiyada yerləşən nadir torpaq metallarının dünyada payına dair dəqiq məlumat tapmaq mümkün olmasa da, filizlərin, metalların və qiymətli daşlarının ixracına dair məlumatların təhlili ilə təxmini anlayış əldə etmək mümkün idi. Mərkəzi Asiya ölkələri üçün belə məlumatlar Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ticarət və İnkişaf Konfransı (UNCTAD) tərəfindən təqdim olunur. Bu mərhələdə, ümumiyyətlə, filizlərin, metalların və qiymətli daşların ixracı yalnız Çin kimi mümkün aktyorlardan birinə cəmlənmir, Asiyanın payı getdikcə artsa da, iki böyük istehlakçı arasında balans yaradır.

Təəssüf ki, daha ətraflı məlumat tapmaq mümkün deyil. Beynəlxalq Vergi və İnvestisiya Mərkəzinin enerji, artım və təhlükəsizlik üzrə beynəlxalq proqramının rəhbəri Uesli Hillin qeyd etdiyi kimi, Çin regiondakı fəallığına baxmayaraq, Mərkəzi Asiyada nadir torpaq metallarının hasilatına hələ də nəzarət etmir və bu resursların hasilatı və emalında üstünlük əldə edə bilməyib. 

 Orta Asiya ölkələri yol ayrıcındadırmı?

Mərkəzi Asiyada, ilk növbədə ABŞ və Çini əhatə edən kritik ehtiyatlar uğrunda rəqabətin güclənməsi nadir torpaqlar və əsas mineralların qlobal təchizat zəncirində regionun artan strateji əhəmiyyətini göstərir. Regionun bu böyük ehtiyatları onu yüksək texnologiyalar, bərpa olunan enerji, müdafiə və avtomobil sənayesi üçün lazım olan nadir torpaq elementlərinin istehsalı və emalı sahəsində Çinin hazırkı hökmranlığına potensial alternativ kimi ortaya çıxarır.

Mərkəzi Asiya üçün İqtisadi Dayanıqlılıq Təşəbbüsü (ERICEN) və C5+1 Kritik Minerallar Dialoqu kimi təşəbbüslərlə sübut olunduğu kimi, Birləşmiş Ştatlar Çindən asılılığı azaltmaq üçün kritik mineralların mənbələrinin diversifikasiyasına daha çox diqqət yetirir. Bu səylər davamlı və etibarlı təchizat zəncirlərinin yaradılmasına, regional sənaye əməkdaşlığının təşviqinə və Mərkəzi Asiyada kritik mineralların kəşfiyyatı, hasilatı və emalının təşviqinə yönəlib.

Digər tərəfdən, Çin öz strateji mövqeyini qoruyub saxlamağa, ABŞ və müttəfiqlərinin regiondakı iqtisadi təsirindən və məsələn, Özbəkistanla uran hasilatı sahəsindəki strateji tərəfdaşlığından göründüyü kimi kritik resursların yeni mənbələrinə çıxış əldə etməsinə mane olmağa çalışır. Mərkəzi Asiya ölkələri həm risklərlə, həm də fürsətlərlə üzləşərək yol ayrıcında dayanır. Onların mineral sərvətlərindən iqtisadi inkişaf üçün istifadə etmək, xarici sərmayələri cəlb etmək, dünyada mövqelərini yaxşılaşdırmaq şansı var. Bununla belə, onlar geosiyasi rəqabət, ətraf mühitin deqradasiyası, iqtisadi bərabərsizlik və bazar qeyri-sabitliyi ilə bağlı çətinlikləri də dəf etməlidirlər.

Bölgədəki böyük güc rəqabəti Mərkəzi Asiya ölkələrinin riskləri azaltmaqla, davamlı inkişafı təmin etməklə və öz təbii ehtiyatları üzərində muxtariyyəti qoruyub saxlamaqla yanaşı, faydaları maksimuma çatdırmaq üçün diqqətlə strategiya qurmalarının zəruriliyini göstərir.