Prezident İlham Əliyev Mərkəzi Asiya Dövlət Başçılarının 7-ci Məşvərət görüşünə qatılmaq üçün getdiyi Özbəkistan səfərindən geri qayıtdı. 

Ölkə başçısı sammitdə çıxışı zamanı Azərbaycanın Mərkəzi Asiya ölkələrinə Avropaya açılmaq üçün bir sıra sahələrdə töhfə verəcəyini bildirdi. Bu töhfələri əsasən 3 qrupa ayırmaq olar:

1. Orta dəhlizin açılması;
2. Xəzərin dibi ilə fiber-optik kabel şəbəkəsinin çəkilməsi;
3. Xəzərin dibi ilə Avropaya uzanması nəzərdə tutulan elektirik kabellərinin çəkilməsi.

Görünən budur ki, Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqaz bundan sonra öz iqtisadi-siyasi oriyentasiyasını dəyişdirib Rusiyadan Qərbə yönələcək, Azərbaycan isə bu yolda körpü rolunu oynayacaq. Bəs, bu önəmli cizgi dəyişikliyinə Rusiya necə reaksiya verə bilər?

Zənnimcə, bu sualın cavabı Mərkəzi Asiya ölkələrinin bir müddət əvvəl ABŞ-da keçirdikləri C5+1 sammitinin nəticələrində gizlidir. Boşuna deyil ki, Özbəkistanın paytaxtı Daşkənddə keçirilən Mərkəzi Asiya Dövlət Başçılarının 7-ci Məşvərət görüşü noyabrın 6-da baş tutan C5+1 sammitindən dərhal sonraya təsadüf etmişdir. Yəqin ki, məşvərət görüşü, barəsində danışdığımız C5+1 sammitinin davamı idi və Vaşinqtonda qəbul olunan qərarların icrasını müəyyənləşdirmək üçün toplanmışdı. Elədirsə, C5+1 sammiti Rusiyada hansı reaksiyaları doğurmuşdur və bunun sonrakı addımlara nə kimi təsirləri ola bilər?

Çox uzatmadan vurğulamaq istərdim ki, C5+1 sammitini təşkil edən ABŞ rəhbərliyi bacardığı qədər Rusiyanın və Çinin bu əməkdaşlığa potensial təpkilərini nəzərə almağa çalışmışdı. ABŞ-ın önəmli düşüncə quruluşlarından sayılan “Quincy Institute for Responsible Statecraft”ın mövzu ilə bağlı hazırladığı analiz də bu ehtimalı təsdiqləyir.

Quincy İnstitutunun qeyri-rezident əməkdaşı və Arktika İnstitutunun baş əməkdaşı Pavel Devyatkinin müəllifi olduğu “Mərkəzi Asiyanın başqa möhtəşəm oyuna ehtiyacı yoxdur” sərlövhəli incələməsini Ovqat.com oxucularına təqdim edirik:

Trampın Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistan və Özbəkistan liderləri ilə görüşü ABŞ-regional münasibətlərdə dönüş nöqtəsindən xəbər verir.

Noyabrın 6-da prezident Donald Tramp ilə Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistan və Özbəkistan liderləri arasında Vaşinqtonda keçirilən sammit ABŞ-Mərkəzi Asiya münasibətlərində (C5+1) əlamətdar məqamdır. Bu, ABŞ prezidentinin Ağ Evdə ilk dəfə C5+1 qrupuna ev sahibliyi etməsi idi ki, bu da ABŞ-ın Mərkəzi Asiya ilə münasibətlərində dönüş nöqtəsi oldu.

Zirvə iqtisadi məşğulluğa doğru açıq bir keçid siqnalı verdi. Özbəkistan üç il ərzində ABŞ-a 35 milyard dollar (on il ərzində potensial olaraq 100 milyard dollar) sərmayə qoyacağını vəd etdi və Qazaxıstan 17 milyard dollarlıq ikitərəfli sazişlər imzaladı və kritik minerallar üzrə ABŞ ilə əməkdaşlığa razılıq verdi. Ən mübahisəlisi isə Qazaxıstan Trampın ikinci müddətində İbrahim Sazişlərinə qoşulan ilk ölkə oldu.

Bununla belə, böyük rəqəmlərin və əl sıxışmalarının arxasında kritik bir sual dayanır: bu, real tərəfdaşlıqdır, yoxsa yeni paltar geyinmiş böyük güc rəqabətinin növbəti mərhələsi?

Kritik minerallar tələsi

Kritik minerallar zirvənin mərkəzində idi. Tramp Mərkəzi Asiyanı “son dərəcə zəngin region” adlandırıb və “gündəmimizdəki əsas maddələrdən birinin kritik minerallar olduğunu” açıq şəkildə ifadə edib.

Trampla əsas görüşdən əvvəl dövlət katibi Marko Rubio Vaşinqtonda Mərkəzi Asiya xarici işlər nazirlərinə deyib: “Siz Allahın xalqlarınıza xeyir-dua verdiyi resursları götürmək və onları iqtisadiyyatlarınızı şaxələndirməyə imkan verən məsuliyyətli inkişafa çevirmək istəyirsiniz”.

Təbii sərvətlər ətrafında iqtisadi tərəfdaşlıq qurmaqda səhv bir şey yoxdur. Düzgün etsəniz, əməkdaşlıq qarşılıqlı faydalı ola bilər. Mərkəzi Asiyada ABŞ hökumətinin “kritik” olaraq təyin etdiyi 54 mineraldan ən azı 25-i var. Tramp administrasiyası tədarük zəncirlərini şaxələndirmək və Çindən asılılığı azaltmaq üçün bu minerallara çıxış əldə etmək istəyir.

Lakin ABŞ mediası ABŞ-ın Mərkəzi Asiya ilə əlaqəsini “Çin və Rusiyaya qarşı çıxmaq” və ya “resurs yarışında” qalib gəlmək yolu kimi qələmə verəndə bu, yanlış mesaj verir. Bu çərçivə Mərkəzi Asiya üstünlükləri ilə ziddiyyət təşkil edir və sıfır məbləğli düşüncə tərzini gücləndirir, ölkələri tərəfdaşlara deyil, mükafatlara çevirir. O, köhnə vərdişləri canlı saxlayır, münasibətlərə qalıcı və ya mənalı bir şey kimi deyil, əməliyyat kimi yanaşır.

Strateji suverenliyə hörmət

Mərkəzi Asiya liderləri başqa bir “böyük oyuna” sürüklənmək istəmədiklərini açıq şəkildə bildirdilər. Problemləri həll etmək üçün öz yollarını tapırlar. Məsələn, bu yaxınlarda Qırğızıstan-Tacikistan sərhədindəki münaqişəni götürək. İki ölkə əsrlərdən bəri davam edən mübahisəni təkbaşına həll etdi. 2025-ci ilin martında müvafiq prezidentlər onlarla insanın ölümünə və minlərlə insanın didərgin düşməsinə səbəb olan zorakılığa son qoymaq üçün tarixi müqavilə imzaladılar.

Qazaxıstan və Özbəkistan arasında 2022-ci il Müttəfiqlik Münasibətləri haqqında Müqavilə daha bir yaxşı nümunədir. Region köhnə sərhəd mübahisələrindən vaz keçərək əməkdaşlıq, ticarət və yeni regional layihələrə diqqət yetirir. Bu hadisələr regionun artan muxtariyyətini nümayiş etdirir və Mərkəzi Asiya sadəcə olaraq növbəti böyük gücün daxil olmasını gözləmir.

Siyasi analitik Alexandra Sitenkonun bu ilin əvvəlində RS-də yazdığı kimi, Tramp administrasiyasına “Mərkəzi Asiya dövlətləri arasında, eləcə də onların Rusiya, Çin, Türkiyə və ərəb dünyasının daxil olduğu geniş strateji tərəfdaşlıq və müttəfiqliklər şəbəkəsi daxilində artan qarşılıqlı fəaliyyətdən faydalanmaq tövsiyə oluna bilər”.

Bu, Trampın 2019-2025-ci illər üçün ABŞ-ın Mərkəzi Asiya üzrə Strategiyasına yaxşı uyğun gəlir ki, burada “öz şərtləri əsasında müxtəlif tərəfdaşlarla siyasi, iqtisadi və təhlükəsizlik maraqlarını həyata keçirməkdə azad olan daha sabit və çiçəklənən Mərkəzi Asiya qurmaq” məqsədi qoyulur.

İlk növbədə hərbi yanaşmaya qayıtmamaq vacibdir. İllərdir ki, ABŞ-ın bölgədəki iştirakı Əfqanıstan müharibəsi ilə əlaqəli hərbi bazaya üstünlük təşkil edirdi. İndi müharibə başa çatdıqdan sonra ABŞ-ın oradakı bazalara ehtiyacı yoxdur və indiki yanaşma ABŞ-ın Əfqanıstanda əməliyyatlarını Qırğızıstan və Özbəkistandan çıxardığı 2001-2021-ci illərdən kəskin şəkildə fərqlidir.

Yenə də ABŞ Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistan və Özbəkistanla hərbi təlimlər keçirir. QI-dən Corc Bib və Aleks Little “Responsible Statecraft” kitabında yazdıqları kimi, “Rusiya təhlükəsizliyinin güclü olduğu regionda bu hərbi fəaliyyətlər təhlükəli və lazımsızdır”. ABŞ yeni bazalardan uzaq durmalı və asılılıq yarada biləcək təhlükəsizlik yardımını yenidən düşünməlidir.

Prezident Co Baydenin 2021-ci ildə ABŞ qoşunlarını Əfqanıstandan çıxarmaq qərarı mübahisəli olsa da, ABŞ-ı bahalı qarışıqlıqlardan azad edən və ölkələrin öz təhlükəsizlik problemlərini həll etməsinə imkan verən sağlam bir qərar idi. O vaxtdan etibarən Mərkəzi Asiya dövlətləri sərhəd məsələləri, iqtisadi əlaqələr və humanitar ehtiyaclarla bağlı birbaşa Talibanla məşğul olmağa başlayıb.

İbrahim razılaşmaları təxribatı

Qazaxıstanın İbrahim Razılaşmalarına qoşulacağını elan etməsi, başqa cür səmərəli sammitə problemli bir element təqdim edir. Qazaxıstan bu qərarı “Qazaxıstanın dialoq, qarşılıqlı hörmət və regional sabitliyə əsaslanan xarici siyasət kursunun təbii və məntiqi davamı” adlandırıb.

Hərəkət əsasən simvolik olaraq qəbul edilir. Qazaxıstan və İsrail artıq 1992-ci ildən diplomatik əlaqələrə malikdir. Beləliklə, elan real irəliləyişdən daha az, Trampa xarici siyasət başlığını təqdim etməkdən daha çox görünür.

İsrail Qazaxıstanın bəyanatını alqışlayıb. Təəccüblü deyil ki, Fələstin rəsmiləri bunu pisləyib. İbrahim Razılaşmaları İsrail-Fələstin sülhünü inkişaf etdirmək əvəzinə, İsrailin tanınması ilə bağlı tənqidlərə məruz qalıb, lakin onun işğala, yaşayış məntəqələrinə və ya Fələstin hüquqlarına yanaşmasını dəyişdirmək üçün heç bir təzyiq təşkil etmir.

Üstəlik, İbrahim Razılaşmaları bəzi ekspertlərin tövsiyə etdiyi ehtiyatlı müdaxiləni dəstəkləməkdənsə, ABŞ-ın Yaxın Şərq münaqişələrində qarışmasını dərinləşdirməyə xidmət edir. İndi Qazaxıstanla birlikdə Tramp administrasiyası Mərkəzi Asiyadakı iqtisadi tərəfdaşlığı ABŞ-ın Yaxın Şərqdəki siyasətinə bağlayır. Bu, bu ölkələri nə onların maraqlarına, nə də daha geniş regional sabitliyə xidmət edən gərginliyə sürükləmək riski daşıyır.

ABŞ-ın yeni yanaşması

C5+1 çərçivəsi ABŞ və Mərkəzi Asiya maraqlarını real şəkildə inkişaf etdirmək potensialına malikdir. Vaşinqton üçün Mərkəzi Asiya ilə əməkdaşlıq regionun ABŞ-ın əsas təhlükəsizlik marağı olmadığını qəbul etməlidir. Böyük hərbi və ya iqtisadi resursları tökmək üçün heç bir səbəb yoxdur.

Bu, əlaqəni kəsmək deyil, daha çox diplomatiya və iqtisadi tərəfdaşlıq (bu həftə Vaşinqtonda gördüyümüz kimi) və ən əsası, Mərkəzi Asiya ölkələrinin müstəqilliyinə və seçimlərinə hörmətlə bağlı mütənasib əlaqə deməkdir. Hal-hazırda, Çin və ya Rusiyaya qarşı çıxmaq üçün sərxoş olmaq riski var. Bu cür həvəs həddən artıq çatmağa səbəb olur.

Daha geniş ABŞ-Mərkəzi Asiya əməkdaşlığı çoxtərəfli birləşməyə hörmət etməlidir. Bu, Mərkəzi Asiyanın Rusiya, Çin və digər güclərlə münasibətlərinin milli maraqlara xidmət etdiyini və ABŞ-ın əks tədbirlərini tələb etmədiyini etiraf etmək deməkdir. Praqmatik xarici siyasət yanaşması, Mərkəzi Asiyanın “Bir kəmər və yol” təşəbbüsü vasitəsilə Çinlə iqtisadi əməkdaşlığının və ya Rusiya ilə davamlı enerji və əmək miqrasiyası əlaqələrinin mahiyyət etibarilə ABŞ-ın maraqlarını təhdid etmədiyini qəbullanmaqdır.

Mərkəzi Asiyanın daha birləşmiş, muxtar bölgə kimi meydana çıxması bir uğur hekayəsidir. Bu ölkələr uzun müddətdir davam edən sərhəd mübahisələrini sülh yolu ilə həll etdilər, regional əməkdaşlığı artırdılar və bir çox böyük dövlətlərlə münasibətlərin idarə olunmasında praqmatik diplomatiya nümayiş etdirdilər.

Bütün bunlar ABŞ-a diplomatiya və real tərəfdaşlıq yolu ilə daha sağlam əsaslarla məşğul olmaq şansı verir. Vaşinqton keçmişdə problemlərə səbəb olan həddindən artıq genişlənmə, militarizasiya və sıfır məbləğli düşüncə olmadan öz maraqlarını inkişaf etdirə bilər.

Tərcümə etdi: Ovqat.com