ABŞ-ın dünyaca məşhur “The Washington Post” nəşrinin analitik yazısını Ovqat.com oxucularına təqdim edirik

İranın ali lideri Əli Xamneyi hakimiyyətinin 36 ili ərzində rəqiblərini üstələyib, İranın xarici siyasəti üçün qarşıdurma kursu təyin edib və İranın hərbi qüvvələri üzərində möhkəm nəzarətini təmin edib. Bütün bu müddət ərzində o, bəzi dairələrdə hakimiyyətinə qarşı davamlı müqavimətə, daxili və xarici böhranların olmamasına baxmayaraq, son hakimiyyəti qoruyub saxlayıb.

Ancaq İsrail və Amerikanın dini liderə ən yaxın hərbi müşavirləri öldürməsindən və ölkənin raket və nüvə proqramlarının çoxuna ciddi zərbələr vurmasından sonra Xamneyinin özü də ən zəif mövqeyinə sürüklənir.

Onun yeri açıqlanmır, çünki o, İsrailin zərbələri ilə potensial hədəfə çevrilməkdən çəkinir. İyunun 13-də İsrailin bombardmanının başlamasından bəri o, ölkəyə cəmi üç dəfə müraciət edərək, adətən təkmil media aparatının cilası olmayan video mesajlar vasitəsilə danışıb. Sözləri üsyankar olsa da, danışarkən yorğun və tərəddüdlü görünüb.

Bazar günü ABŞ-ın İranın üç nüvə obyektinə zərbə endirməsindən sonra günlərlə səssiz qalan Xamneyi nəhayət cümə axşamı İsrail və ABŞ üzərində qələbə elan edən video mesaj yayımladı. “Onlar heç nə edə bilmədilər, məqsədlərinə çata bilmədilər və həqiqəti ört-basdır edib gizli saxlamaq üçün şişirdirlər” deyən Xamneyi ABŞ-ın hücumu ilə bağlı yorumunda bildirdi ki, “İslam respublikası qalib gəldi”.

Xameneyi bir çox iranlılar tərəfindən İranı beynəlxalq səviyyədə təcrid vəziyyətinə salan nüvə proqramını davam etdirməkdə və iqtisadiyyatını sanksiyalar altında gərginləşdirməkdə, İsrail və ABŞ-ın hücum etmək istəyini yanlış oxumaqda günahlandırılır. Demək olar ki, bir gecədə milyardlarla dollar dəyərində illər ərzində inkişaf etdirilən raket və nüvə qurğuları ağır itkilərə məruz qalır, onun himayə etdiyi HƏMAS və Hizbullah kimi müttəfiq silahlı qrupların regional şəbəkəsi məhv edilir.

Bu qəbul edilən uğursuzluqlar onu pisləyənlər üçün yeni əsaslar təqdim etdi, hətta bəzi tərəfdarları onun zəiflədiyi, ölkəyə rəhbərlik etməkdə çətinliklərlə üzləşdiyinə bağlı narahatlıqlarını bildirirlər.

İranın teokratik sistemində onu kimin əvəzləyəcəyi ilə bağlı İranın daxilində və xaricindəki siyasi dairələrdə illərdir davam edən mübahisələr artıq qızışıb.

“Mənə aydın görünür ki, Xamneyi heç vaxt bu qədər zəifləməyib, onun rejim daxilindəki tərəfdarları da heç vaxt bu qədər çarəsiz duruma düşməyib”, - Kaliforniyadakı Dəniz Lisansüstü Məktəbinin professoru və Yaxın Şərq üzrə eksperti Afşon Ostovar deyir: "Son iki nəsil enerjilərini sərf etdikləri hər şeyin həqiqətən də nəticə vermədiyini düşünürlər."

Onun tənqidçiləri və müdafiəçiləri arasında mübarizə İranın növbəti bir neçə illik siyasətini formalaşdıra və hətta onun nüvə silahı əldə etməyə çalışıb-çalımayacağını müəyyənləşdirə bilər. Ostovarın sözlərinə görə, İranın məqsədlərinə ilk növbədə diplomatiya yolu ilə nail olmaq istəyən praqmatiklər ilə Xameneyi ilə sıx müttəfiq olan güclü İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu (SEPAH) arasında böyük çatışma xətti yarana bilər. Ostovarın fikrincə, iki tərəf arasındakı döyüş “növbəti bir, iki və ya üç il ərzində baş verəcək”.

Chattanooga Tennessi Universitetinin alimi və İranın təhlükəsizlik aparatı üzrə ekspert Səid Golkar bildirib ki, Xameneyi hələ də İranın siyasi sistemində ən güclü şəxsdir. Xameneyi 1989-cu ildə hakimiyyətə gəldikdən sonra “şəxsiyyət pərəstişkarı” bir sistem yaradıb, deyə  bildirib ki, o, hələ də son qərar verən şəxsdir və heç bir siyasi və ya hərbi aktyor onu açıq şəkildə tənqid edə bilməz.

"Qərarların qəbul edilməsində və həyata keçirilməsində ona kömək edən bir çox qurum, bir çox qrup var, lakin bu sistemlərin ağırlıq mərkəzi onun özüdür", - Golkar deyib.

Həqiqətən də, Xamneyini kimin əvəzləyəcəyi ilə bağlı açıq danışıq, onun uğursuzluqlarının daha az açıq şəkildə tənqid edilməsi, hökumətin media üzərində möhkəm nəzarətini qoruduğu İran daxilində hələ də tabudur. Lakin xəbərlərdə və sosial media şərhlərində narazılıq əlamətləri də var.

İsrailin bombardmanından bir həftə sonra İnqilab Keşikçiləri Qvardiyasına bağlı Tasnim xəbər agentliyi, rejimin özündə Xameneyiyə müxaliflərin meydana çıxdığını etiraf edən bir xəbər yayımladı. Məlumatda deyilirdi ki, “pis keçmişi olan şübhəli elementlər” İsraildən “təslimiyyət və güzəştə getmək” tələbi ilə bir qrup din xadimini öz tərəfinə çəkib və adı açıqlanmayan keçmiş hökumət rəsmisini lider kimi göstərməyə çalışır. Məqalə daha sonra “Tasnim”in səhifəsindən silindi.

İran daxilində və xaricdə Xamneyini kimin əvəz edə biləcəyi ilə bağlı fərziyyələr illərdir bir neçə ad üzərində cəmlənir. Onlardan biri də Xameneinin oğlu Müctəbadır.  Müctəba, İnqilab Keşikçiləri sıralarında hərbi yüksəlişlər də daxil olmaqla, pərdə arxasından böyük təsirə malikdir.

Lakin Müctəba naməlum bir şəxsiyyətdir, heç bir məlum ictimai çıxışlar etməmişdir və o seçilsə, hətta tərəfdarları tərəfindən İslam Respublikası 1979-cu ildə devrilmiş monarxiyanı təkrarladığına görə tənqidlə üzləşə bilər.

Oğlunun yüksəldilməsi Xamneyinin iki əsas narahatlığına cavab verəcək, - deyə ekspert bildirib: “İslam respublikası onun açdığı ideoloji yolla gedir və ailəsinin təhlükəsizliyi təmin olunur. 1995-ci ildə islam respublikasının qurucusunun qüdrətli oğlu Əhməd Xomeyninin ürək tutması səbəbiylə ölümü onun siyasi rəqibləri tərəfindən öldürüldüyünə dair geniş fərziyyələrə səbəb olmuşdu”.

Golkar deyir ki, başqa bir seçim, özünün güc bazası olmayan, çox güman ki, tezliklə öləcək, Müctəbanın ali lider seçilməsinə yol açacaq yaşlı bir din xadiminin seçilməsi olardı.

İran sistemindəki bəzi ultramühafizəkarlar 60 yaşlarında sərt fikirlərə malik din xadimi Məhəmməd Mehdi Mirbağırinin vəzifəyə gətirilməsini dəstəkləyir və onun keçən il prezidentliyə namizəd olmasını istəyirdilər.

Üləmalar Məclisi adlanan və ali rəhbəri seçən qurumda Xamneyiyə sadiq ruhanilər üstünlük təşkil edir. Mirbağıri də bu məclisdə oturur. Keçən il İran sistemində nisbətən mötədil olan və vəzifədəykən bəzi düşüncələrində Xamneyidən ayrılan keçmiş prezident Həsən Ruhaninin şuraya qatılması qadağan edildi.

Lakin bəzi şərhçilər Ruhanini Xamneyinin potensial varisi kimi səciyyələndirirdilər. Bir din xadimi olaraq, o, İran konstitusiyasına uyğun alternativdir, baxmayaraq ki, Qərblə diplomatik yaxınlaşmağa qarşı çıxan aşırı qüvvələrin sərt müqaviməti ilə üzləşə bilər. İranın ABŞ və digər dünya gücləri ilə 2015-ci ildə imzalanmış və üç il sonra prezident Donald Trampın tərk etdiyi nüvə sazişi danışıqları onun nəzarətində idi.

Xameneinin susqunluğu fonunda, Ruhani bu həftə atəşkəsə reaksiya olaraq geniş oxunan bəyanatla çıxış edərək, İran xalqını, Xamneyini və silahlı qüvvələri tərifləyib. Amma diqqətli bir dillə Ruhani həm də İranın yeni yola ehtiyacı olduğuna işarə edib. 

“Dayanıqlı iqtisadiyyat, müdrik diplomatiya və xalqla dövlət arasında qarşılıqlı etimad milli təhlükəsizliyin bir-birini tamamlayan aspektləridir. Bu böhran kursumuzu düzəltmək və idarəetmənin əsaslarını yenidən qurmaq üçün gündəm yaradılmalıdır", - Ruhani bəyanatında bildirib.

Tərcümə etdi: Ovqat.com