Bu ay ərzində Azərbaycanda məişət zorakılığına qarşı etiraz edən aktivistlərin iki aksiyasına şahid olduq. Aktivistlərin əsas tələblərindən biri məişət zorakılığına qarşı mübarizəni nəzərdə tutan "İstanbul Konvensiyasının" ölkəmizdə də ratifikasiya olunması idi.

İstanbul Konvensiyasında nədən bəhs olunur?

Bu konvensiya Avropa Şurasının 11 may 2011-ci ildə Türkiyənin İstanbul şəhərində keçirilmiş toplantısında qəbul edilib. "Qadınlara qarşı zorakılıq və məişət zorakılığının qarşısının alınması və ona qarşı mübarizə haqqında" adlı konvensiya 1 avqust 2014-cü ildə isə qüvvəyə minib. Avropa Şurasına üzv olan 47 ölkədən 34-ü Konvensiyanı ratifikasiya edib, Rusiya və Azərbaycan hələlik konvensiyaya qoşulmayıb.

Konvensiya məişət zorakılığının qarşısının alınması və ona qarşı mübarizə sahəsində sənəddir.

Konvensiyanın əhatə dairəsi qadınlara qar­şı zorakılığın qadınların qeyri-mütənasib olaraq zərər çəkdikləri bütün formalarına şamil olunur.

Sənəd təkcə qurbanların pozulmuş hüquqlarının müdafiəsini deyil, eyni zamanda, qadınların qurbana çevrilməməsi üçün qabaqlayıcı tədbirləri də nəzərdə tutur. Konvensiya qadın və ki­şinin cəmiyyətdə rolu ilə bağlı stereotipləşmiş zehniyyəti, mental yanaşmanı aradan qaldırmaq, sosial və mədəni davranışın dəyiş­məsi üçün təşviqat aparmağın zəruriliyini də qeyd edir.

Azərbaycanın Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin oktyabrın 21-də yaydığı məlumatda qeyd olunub ki, İstanbul Konvensiyasının imzalanması ilə bağlı təkliflər paketi artıq hökumətə təqdim olunub. Oktyabrın 22-də isə Milli Məclis "Uşaqların cinsi istismardan və cinsi zorakılıqdan müdafiəsi haqqında" Avropa Şurasının Konvensiyasını (Lanzarotta Konvensiyası) ratifikasiya edib. Bu konvensiya uşaq hüquqlarının qorunması üçün vacib sənəd sayılır.

Konvensiyasının qəbul edilməsi problemləri həll edəcəkmi?

Barəsində çox danışılan İstanbul Konvensiyasında qeyd edilən müddəaların əksəriyyəti Azərbaycan  qanunvericiliyində var. Ölkəmizdə 2006-cı ildə "Gender bərabərliyinin təminatları haqqında" qanun, 2010-cu ildə isə “Məişət zorakılığının qarşısının alınması haqqında” qanun qəbul olunub, 2011 və 2012-ci illərdə isə qanunun icra mexanizmləri Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilib. Eyni zamanda “2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və davamlı inkişaf Dövlət Proqramı”nın həyata keçirilməsi üzrə Tədbirlər Planı (2011-2015-ci illər)”nın 3.5.2.1-ci bəndinin icrası məqsədi ilə Yerli İcra Hakimiyyəti orqanlarında Gender zorakılığı və uşaqlara qarşı zorakılıq üzrə monitorinq qrupları yaradılıb. 

Yəni, hazırda da Azərbaycan qanunvericiliyində məişət zorakılığına qarşı mübarizə aparılması üçün geniş imkanlar var. Ona görə də bir daha o fikrin üzərində dayanmaq lazım gəlir ki, bütün sahələrdə olduğu kimi, bu sahədə də qəbul edilən istənilən hüquqi sənədin işlək olması, bu sənədlə işləyəcək şəxslərin insan hüquq və azadlıqlarına hörmətlə yanaşması vacibdir.

Statistika göstərir ki, qanunun işlək olduğu Avropa ölkələrində belə, qadın hüquqları pozulur və belə hallar şərq ölkələrinə nisbətdə daha çoxdur. Avropada insanların baş vermiş hüquqpozmalarını ictimailəşdirməsi və hüquq müstəvisində həlli heç bir diskomfort yaratmadığı üçün, eyni zamanda məhkəmə sisteminə güclü inamın olması bu sahədəki problemlərlə bağlı statistikanı daha aydın ifadə edir. Şərq ölkələrində isə mental və dini dəyərlər, eyni zamanda hüquq sistemində olan problemlər statistikanı aydın görməyə imkan vermir. Buna görə də Konvensiyanın imzalanmasının bütün problemləri qısa zamanda həll edəcəyini düşünmək sadəlövhlük olardı. Konvensiyanın qəbul edilməsi qədər məzmununu anlamaq və əməl etmək də o dərəcədə vacibdir.

Hazırkı situasiyada hüquq-mühafizə və məhkəmə orqanlarının Konvensiya ilə peşəkarcasına işləməsini gözləmək mümkün deyil. Çünki Avropada artıq praktika halını almış “Yuvenal ədliyyə” və “Yuvenal məhkəmə” sistemi bizdə formalaşmayıb. Vacib şərtlərdən biri də "Yuvenal ədliyyə" sisteminə keçid, həmçinin, ixtisaslaşdırılmış regional ailə məhkəmələrinin təşkil edilməsidir. Hüquq-mühafizə orqanlarında ailə məsələləri ilə bağlı ayrıca strukturun formalaşması, burda çalışacaq əməkdaşlara təlim və treninqlərin keçirilməsi, bu strukturlarda müəllim, həkim, psixoloq kimi vəzifələrin nəzərdə tutulması da vacibdir. “Qurbanlar üçün” xüsusi zəng və yerində müayinə xidməti yaradılmasına, cinsi zorakılığa məruz qalanlarla işləyəcək şəxslərin xüsusi ixtisaslaşdırılmasına ehtiyac var.

Bütün bunlar olmadığı üçün İstanbul Konvensiyasına qoşulmuş qonşu Türkiyədə qadına qarşı cinayətlərin sayı durmadan artır. Heç Konvensiyaya qoşulmuş 37 ölkədə də "Konvensiyaya qoşulandan sonra qadına qarşı zorakılıq hallarına rast gəlinmir" sözlərini eşitmirik. Bu da onu deməyə əsas verir ki, qəbul olunandan sonra Konvensiyaya yanaşma çox şeyi həll edəcək. 

Medianın və təbliğatın rolu

Azərbaycanda qadına qarşı zorakılığın kütləvi xarakter daşıdığını demək olmaz. Məhz qadın olduğuna görə, həmçinin, ictimai yerdə davranışı və xarici görünüşünə görə zorakılığa məruz qalma hallarına da rast gəlinmir. Qadınlar, adətən, ailə-məişət səviyyəsində, eyni zamanda namus cinayətlərində zərərçəkən olurlar. Qadının ailə üzvü olan kişilərin namusu, bəzi hallarda isə hətta mülkiyyəti olması ilə bağlı zərərli təbliğat aradan qalxmalı, ona və ailənin kişi fərdlərinə də qadının şəxsiyyət, azad insan olması aşılanmalı, həmçinin, "namus cinayəti" adlandırılan cinayəti törədən şəxslərə rəğbət bəslənməməli, haqq qazandırılmalıdır. Məsələn, bu günlərdə sosial şəbəkələrdə küçədə övladlarının gözü qarşısında 18 bıçaq zərbəsi ilə öldürülmüş qadın barədə şərhlər diqqəti cəlb edir. Şərhlərin bəzilərində "yəqin ərini aldadıb”, “nəsə etməsə, öldürülməzdi" kimi şərhlər narahatlıq doğurur və yanlış mental təbliğatın nəticəsi olduğu görünür.

Xüsusilə mediada qadının işgəncə və hüququnun pozulmasına dözməsi, sevmədiyi şəxslə birgə yaşayışı davam etdirməsi, amma "ailəsini dağıtmaması" istiqamətində aparılan təqdimat, boşanmış qadına streotipləşmiş mənfi münasibətin formalaşdırılması yolverilməzdir.

Nəzərə alınmalıdır ki, İstanbul Konvensiyasında qabaqlayıcı tədbirlər kimi, maarifləndirmə xüsusi önəm daşıyır. Tədris proqramlarına qadınlarla kişilər arasında bərabərlik, qarşılıqlı hörmət, şəxslərarası münasibətlərdə münaqişələrin qeyri-zorakı yolla həlli, qadınlara qarşı gender zəminli zorakılıq və şəxsi toxunulmazlıq hüququ kimi məsələlər daxil edilməlidir. Məsələn, İsveçrədə məişət və cinsi zorakılıq, həmçinin, gənclərə qarşı zorakılıqla mübarizə aparmaq məqsədilə dövlət məktəblərində kurslar təşkil edilib. Azərbaycanda da zorakılıq hallarının qarşı­sının alınması və aşkar edilməsi, qadınlarla kişilər arasında bərabərlik, zərərçəkmişlərin ehtiyac və hüquqları, ikinci dəfə qurbana çevrilmə ehtimalının qarşısının alınması məqsədilə mütəxəssis təlimləri gücləndirilməlidir. Misal üçün, Danimarkada məişət zorakılığı tibb tələbələri, tibb bacıları və ictimai səhiyyə sahəsində elmi namizədlərin tədris proqramlarına əlavə edilib. Birləşmiş Krallıqda isə məişət zorakılığı ilə bağlı işlərə baxan hakimlər üçün xüsusi təlim proqramları mövcuddur. İspaniyada məişət zorakılığı məsələləri ilə bağlı ixtisaslaşmış məhkəmələrin yaradılması, hakimlər və prokurorlar üçün xüsusi təlimlərin keçirilməsi praktikası mövcuddur. Bizdə də qabaqlayıcı müdaxilə və müalicə proqramları, zorakılıq əməlləri, xüsusilə də cinsi zəmində cinayət əməl­ləri törətmiş şəxslərin təkrar cinayət törətmələrinin qarşısını almağa yönəlmiş işlər görülməlidir.

Media qadınların ifadə azadlığına və müstəqilliyinə lazımı hörmət göstərməklə qadınlara qarşı zorakılığın qarşısını almaq və onların ləyaqətinə hörməti artırmaq istiqamətində təbliğatı gücləndirməlidir. Zərərli ola biləcək seksual və ya zo­rakı xarakterli alçaldıcı məlumatlara çıxış təmin edən kommunikasiya vasitələri ilə davranış qaydaları müəyyənləşməlidir. Xüsusilə uşaqların informasiyaya çıxışını nəzərə alaraq, zorakı və seksual xarakterli kontentlə tanış olmanın qarşısı alınmalıdır.

Konvensiya qurbanların müdafiə və dəstəyi ilə bağlı nə deyir?

Konvensiyanın IV fəslində qeyd edilib ki, qurban mümkün olan ən yaxşı müdafiə və dəstəklə təmin edilməlidir. Çünki zorakılığın (xüsusilə məişət və cinsi zorakılıq) qurbanın həyatına travmatik təsiri olur və onun reabilitasiyası xeyli çətinləşir.

Konvensiya qurbanın qorunmasını, fiziki, psixoloji və sosial baxımdan bərpası üçün zorakılığı törədən şəxslərin ailəsindən və evindən uzaqlaşdırılmasını, qurbanlara öz hüquqları, yardımı necə və haradan ala biləcəkləri barədə məlumatların verilməsini, ixtisaslaşdırılmış dəstək xidmətlərinin təqdim edilməsini, peşəkarları və şahidləri zorakılıq faktlarını bildirməyə həvəsləndirilməsini, zorakılığın şahidi olmuş uşaqların qorunmasını və dəstəklənməsini özündə ehtiva edir.

Məsələn, Avropa İnsan Haqları Məhkəməsində "Bevakua və S. Bolqarıstana qarşı" işində ərizəçi həyat yoldaşı tərəfindən davamlı olaraq döyüldüyünü, məhz buna görə də 3 yaşlı oğlunu götürüb evi tərk etdiyini, boşanmaq üçün ərizə verdiyini qeyd edib. Buna baxmayaraq, əri yenə onu döyməyə davam edib. Hətta kişi bir müddət əvvəl uşağı qaçırmaq ittihamı ilə məhkəməyə cəlb edilib və bunun nəticəsində uşaq üzərində birgə himayə haqqında xəbərdarlıq çıxarılıb, lakin kişi buna da məhəl qoymayıb. İş o yerə çatıb ki, qadın 4 gün oğlu ilə birgə təcavüzə məruz qalan qadınlar üçün nəzərdə tutulmuş sığınacaqda qalıb.

Qadının müvəqqəti himayə tədbirləri ilə bağlı etdiyi müraciətlərə prioritet kimi baxılmayıb, yalnız bir ildən çox müddətdən sonra boşanma elan edilərkən ona himayə hüququ verilib. Növbəti il qadın yenə keçmiş əri tərəfindən döyülüb. Onun kişini cinayət məsuliyyətinə cəlb etmək üçün etdiyi müraciətlər isə şəxsi məhkəmə araşdırması tələb edən “şəxsi məsələ” adıyla rədd edilib. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi Konvensiyanın 8-ci Maddəsinin (ailə həyatına hörmət hüququ) pozulduğunu aşkar edib. Çünki Bolqarıstan hökumət orqanları ərizəçinin ərini cəzalandırmaq və nəzarətdə saxlamaq üçün lazım olan tədbirləri görməyib. Məhkəmə münaqişənin “şəxsi məsələ” olduğu üçün hakimiyyətin ərizəçinin ailə həyatını qorumaqla bağlı üzərinə götürdüyü öhdəliyinə uyğun olmadığını vurğulayıb və bununla bağlı qərar verib.

Məişət zorakılığının şəxsi məsələ olmadığı, ailədaxili həll vasitəsinin məqbul hesab edilmədiyi, eyni zamanda, hüquq-mühafizə orqanlarının bu məsələyə ictimai problem kimi baxmasının labüdlüyü qeyd edilib. AİHM qərarında bu məsələ ilə bağlı birmənalı mövqe nümayiş etdirib.

Lakin təəssüf doğuran hal odur ki, Avropa Məhkəməsinin qərarı və təzminat ödənilməsi də bəzi hallarda qadının təkrar zorakılığa məruz qalmasını, hətta həyatını itirməsini önləyə bilmir. Çünki bir dəfə zorakılıq edən şəxsin məsuliyyətə cəlb edilməməsi onun növbəti addımlarını stimullaşdırır.

Nəzərə almaq lazımdır ki, zorakılığın yalnız fikizi deyil, həmçinin, psixoloji forması da var. Bu isə hətta fiziki zorakılıqdan daha pis nəticələrə səbəb ola bilir.

Konvensiyanın tələbində göstərilən, həmçinin,  qanunvericiliyimizdə də nəzərdə tutulan hallar-qadına qarşı zorlama, seksual hərəkətlərə məruz qalma, məcburi evlilik, döyülmə, məcburi abort, qadın sünnəti, bədənə müxtəlif xəsarətlərin yetirilməsi, köləlik, məcburi əmək, özünü öldürmə həddinə çatdırma, əzab vermə fiziki və psixoloji zorakılıq nəticəsində baş verən cinayət hadisələri kateqoriyasına aiddir.

Qanunda nələr dəyişə bilər?

Cinayət Məcəllənin (CM) 61-ci maddəsinə (Cəzanı ağırlaşdıran hallar) “cinayət hadisəsinin məişət zorakılığı ilə bağlı törədilməsi” bəndinin əlavə edilməsi məqsədəuyğun olardı. Eyni zamanda məişət zorakılığını özündə ehtiva edən 125-ci (Özünü öldürmə həddinə çatdırma) 128-ci (Qəsdən sağlamlığa yüngül zərər vurma), 127-ci (Qəsdən sağlamlığa az ağır zərər vurma), 126-cı (Qəsdən sağlamlığa ağır zərər vurma), 120-ci (Qəsdən adam öldürmə) 124-cü (Ehtiyatsızlıqdan adam öldürmə), 131-ci (Ehtiyatsızlıqdan sağlamlığa ağır zərər vurma) 133-cü (Əzab vermə) 134-cü (Öldürməklə və ya sağlamlığa ağır zərər vurma ilə hədələmə) və digər maddələrin ağırlaşdırıcı hallarında “Məişət zorakılığı ilə bağlı törədilməsi və ya ailə üzvləri və birgə yaşayış qaydalarına zidd olaraq törədilməsi" bəndi əlavə oluna bilər. Yeri gəlmişkən, Konvensiya da qadın zorakılığına qarşı baş vermiş hadisələrin ağırlaşdırıcı hal kimi nəzərə alınmasının zəruriliyini qeyd edir.

Zorakılıq qurbanları necə qorunmalıdır?

Şəxs hüquq-mühafizə orqanlarına müraciət etdikdə, təhqiqat və istintaqın bütün mərhələlərində dövlət qurbanın qorunması üçün planlı hərəkət etməli, təhlükənin dərəcəsini müəyyənləşdirib, qiymətləndirməlidir. Müraciətdən sonra qurbanın başına gələ biləcək hər hansı hadisəyə görə müraciət edilmiş orqan cavabdehlik daşımalıdır.

Məişət zorakılığı tərəflər birgə yaşadıqları zaman baş verirsə, şəxsin digər hüquqları pozulmadan müvəqqəti də olsa, bir yerdə qalmalarına məhdudiyyət tətbiq edilməlidir. Hazırda isə istintaq təhqiqat orqanına belə bir səlahiyyət vermir, ona görə də bununla bağlı qanunvericiliyə əlavələr edilməlidir.

Eyni zamanda zorakılıq törətmiş şəxsin odlu və ya soyuq silahla silahlanıb-silahlanmaması aydınlaşdırılmalı, bununla bağlı konkret işlər görülməlidir.

Qurbanların qorunmaq üçün sığınacaq almaları, qaçqın statusunun müəyyənləşdirilməsində bu xüsusa üstünlük verilməsi mümkündür. Hazırda Azərbaycan vətəndaşına qarşı Rusiya və digər MBD ölkələrində olan şəxslər zorakılıq törədərkən, onların tapılması, istintaq icraatı zamanı qarşılıqlı yardım, şəxslərin təmin və ekstradisiya edilməsi ilə bağlı Kişinyov və Minsk Konvensiyaları əsas götürülür. Digər ölkələrin vətəndaşları belə bir zorakılıq törətdikdə isə hüquqi prosedurlarla bağlı çətinlik yaranır. İstanbul Konvensiyasının imzalanması və ratifikasiya edilməsi bu problemlərin də həllinə dəstək olardı.

Şamil Paşayev

Hüquqşünas