Harold Ceyms

“Project Syndicate”

1949-cu ildən, Almaniya Federal Respublikasının qurulduğu gündən etibarən, almanlar 1930-cu illərin əvvəllərində Veymar Respublikasının dağılmasına və nasizmin yüksəlişinə narahatlıqla baxırlar. Ancaq gərginlik və avtoritarlığın artması ilə dünyanın bir çox demokratik ölkələri o dövrün dərslərinə diqqət yetirməlidir.

İqtisadi şoklar, məsələn, inflyasiya spiralları, depressiyalar və bank böhranları bütün hökumətlər üçün hər yerdə və hər zaman çağırışlar kimi səslənir. İqtisadi güvənsizlik və çətinliklər insanları inandırır ki, istənilən rejimdə həyat indikindən daha yaxşı olmalıdır.

Bu, sadəcə Veymar illərinə deyil, demokratiyanın iqtisadi məntiqinə dair aydın bir dərsdir.

İkinci əsas dərs – ekstremal iqtisadi şəraitdə mütənasib nümayəndəlik (PR) məsələləri daha da pisləşə bilər. Bir ölkənin siyasəti parçalanmış vəziyyətdədirsə, PR “sistem”in rədd edilməsini istəyən ifrat sol və ifrat sağ partiyalardan ibarət olur.

Birlikdə götürülən bu iki dərs Veymar təcrübəsi ilə əlaqədar politologiyada ənənəvi müdrikliyi ehtiva edir. Hər bir dərs təcəlli hesab edilir, təhlükə hissi yaradır.

İlk dəlil insanları inandırır ki, yalnız ekstremal iqtisadi böhran siyasi sistemi təhdid edə bilər; ikinci dəlil insanları yanlış yola yönəldir: PR-olmayan sistemlər təbiətcə daha möhkəmdir.

Tam qavrama üçün Veymar dövrünə aid səkkiz dərsi nəzərdən keçirək.

Birincisi, referendumlar təhlükəlidir, xüsusilə də nadir hallarda istifadə və seçicilərin onunla bağlı təcrübəsi az olduqda. Veymar Respublikasında nasional-sosialistlər 1929-cu ildə faktiki olaraq yoxa çıxmışdılar. Lakin elə o ildən etibarən partiya dirçəldi, referendumdakı təşviqatla özünü təsdiqlədi.

İkincisi, vaxtından əvvəl parlamentləri ləğv etmək, növbədənkənar seçkilər risklidir. Hətta yeni seçkilər üçün əsas yaradan səsvermə demokratiyanın uğursuzluğu kimi şərh edilə bilər.

1932-ci ilin iyul ayında nasistlər səslərin ən böyük payını (37%) azad, qanuni, lakin lazımsız bir seçkidə qazandı. Əvvəlki seçkilər bundan iki ildən də az müddətdə keçirilmişdi, növbəti isə 1934-də qədər baş tutdu.

Üçüncüsü, konstitusiyalar mütləq şəkildə sistemi qorumur. (Maks Veber daxil olmaqla) dövrün ən uzaqgörən və etik ekspertləri tərəfindən hazırlanmış Veymar Konstitusiyası demək olar ki, qüsursuz idi. Ancaq gözlənilməz hadisələr – xarici siyasət dramları və ya daxili iğtişaşlar – əlavə qanuni çərçivə tələb edən fövqəladə hallar kimi şərh olunduqda, konstitusion mühafizə sürətlə pozula bilər. Demokratiyanın düşmənləri isə bu cür hadisələri törətməkdə mahirdir.

Eyni şəkildə, dördüncü dərs – biznesmen lobbiçilər parlament fraksiyaları arasında razılaşmanın pozulmasında rol oynamağa qabildir.

Beşincisi, liderlərin rəqiblərinin demokratiyanı pozduğunu göstərən siyasi mədəniyyəti.

Veymar Respublikasında bu model nasistlərin əhəmiyyətli bir qüvvə halına gəlməsindən əvvəl başladı. 1922-ci ildə xarici işlər naziri Valter Ratenau milli hüquqa dair antisemit nifrət kampaniyasına məruz qaldıqdan sonra öldürüldü. Bundan az sonra sol-mərkəzçi katolik olan kansler Yozef Virt parlamentdə sağ partiyalara xitabən demişdi: “Demokratiya – bəli, amma masaya atılan demokratiyaya deyil!”

Altıncı, prezidentin ailəsi təhlükəli ola bilər. Veymarda yaşlı hərbçi Paul fon Hindenburq 1925-ci ildə və 1932-ci ildə təkrarən prezident seçilib. 1930-cu illərin əvvəllərində o artıq kəmağıl idi və zəif, qüsurlu oğlu Oskar hakimiyyəti ələ almışdı. Nəticədə, o, qarşısına qoyulan bütün razılaşmalara imza atırdı.

Yeddinci, bir üsyançı qrupun hətta PR sistemə siyasət nəzarət üçün ümumi əksəriyyətə malik olmasına ehtiyac yoxdur. Nasistlərin aldıqları səslərin ən böyük payı 1932-ci ilin iyulunda 37% idi; noyabr ayında keçirilən başqa bir seçkidə onlara dəstək 33% oldu. Təəssüf ki, bu azalma digər tərəfləri nasistləri qiymətləndirməməsinə və onları potensial koalisiya tərəfdaşı kimi görməsinə gətirib çıxardı.

Səkkizinci, vəzifəli şəxslər bir müddət narazı əhalini satın ala bilər, lakin əbədi olaraq xilas ola bilməzlər. Veymar dövründə Almaniya dövləti səxavətli bələdiyyə mənzil fondu, yerli hökumətlərin xidmətləri, kənd təsərrüfatı və sənaye subsidiyaları və s. təmin edib, lakin bu xərclər borcla maliyyələşdirilirdi.

Əlbəttə, Veymar Respublikasında əvvəlcə iqtisadi möcüzə baş verdi. Hökumət xarici dəstək almaq istədikdə, alman siyasəti eybəcərləşdi. Digər ölkələr alman hökumətin xəbərdarlıqlarına – yardım olmadan siyasi fəlakətin olacağına inanmadılar. Həm də almaniyanı qurtarmaq üçün öz seçicilərini inandırmaq çətin olardı.

Hesab olunur ki, Birləşmiş Ştatlar və ya Birləşmiş Krallıqda olan kimi, majoritar seçki sistemlərinə malik olan ölkələrin PR sistemi olan ölkələrə nisbətən daha sabitdir. Amma Amerika və Böyük Britaniyanın demokratiyaları daha səmərəli siyasi sədaqət mədəniyyətləri ilə çox yaşlıdır.

Əslində, bu sistemlər də həssas ola bilər. Məsələn, ölkənin iqtisadiyyatı xarici sərmayədən asılıdırsa (“digər insanların pulları”). Amma cari ildə ABŞ-da ÜDM-in 3,7% -i və Böyük Britaniyada 3%-i “xarici puldur”.

Üstəlik, ABŞ və Britaniya seçicilərinin təcridçi milliyyətçiliyi xarici kreditorlar arasında məyusluq doğurur.

Tərcümə: Strateq.az