Adam Tuz

“Project Syndicate”

Təxminən 10 il əvvəl, bu gün rus tankları Gürcüstanın paytaxtı Tiflisə bir neçə saatlıq yolda dayandılar. Qafqazdakı qısa müharibə Avropada təxminən iyirmiillik Soyuq müharibə sonrası Qərb hegemoniyasının pərdəsini aşağı endirdi.

ABŞ prezidenti Corc Buş administrasiyasının təşəbbüsü ilə Gürcüstan NATO üzvlüyünə dair danışıqlara başlamış, Rusiya prezidenti Vladimir Putini “qırmızı xətlər”i müdafiə etməyə sövq etmişdi. Çünki 2007-ci ilin fevral ayında Münxen Təhlükəsizlik Konfransında Putin Qərb təşkilatlarının şərqə doğru genişlənməsini təcavüz hərəkəti olaraq qiymətləndirəcəyini söyləmişdi.

2008-ci ilin avqustunda Avropa diplomatları hərbi əməliyyatları dayandırmağa çalışdılar. Bir neçə həftə sonra qlobal maliyyə böhranının başlaması ilə dünyanın diqqəti həmin məsələdən yayındı. Vaşinqtonda, Londonda, Parisdə, Berlində və Moskvada hərbi təcavüz deyil, bankların iflasının qarşısını almaq ən aktual problem oldu.

İlk baxışdan Gürcüstan müharibəsi və qlobal maliyyə böhranı əlaqəsiz görünür. Ancaq bu, qarşıdurmanı sürətləndirən dərin cərəyanlara səthi yanaşmadır.

Postkommunist Avropanın Qərbə inteqrasiyası sadəcə “məxməri inqilablar”ın nəticəsidir. Buşun müdafiə naziri Donald Ramsfeldin “yeni Avropa” adlandırdığı – NATO-nun sabiq kommunist müttəfiqləri və Avropa İttifaqı üzvlərinin aqibəti yüz milyard dollarlıq sərmayədən asılı idi. Kreditlər Avropadan, ABŞ-da real bum, Birləşmiş Krallıqda, İrlandiyada və İspaniyada daha böyük mənzil köpükləri yaradan banklardan gəlirdi. Lakin 2005-2007-ci illər arasında dünyada ən çox qeyri-real əmlak inflyasiyası NATO-nun Şərqi sərhədində, Baltikyanı ölkələrdə mövcud idi.

Rusiyaya qarşı təhlükəsizlik zəmanəti ilə yanaşı, postsovet kommunist ölkələri rifah arzulayırdılar. 2000-ci illərin əvvəllərində Gürcüstan və Ukraynaya kimi keçmiş sovet respublikaları NATO və ya Aİ üzvlüyünə qəbul olmadıqları üçün geridə qalırdılar. 2003 və 2004-cü illərdəki “rəngli çevrilişlər” onların iqtisadi artım, demokratikləşmə və Qərb istiqamətinə yönəldən inanclarını əks etdirirdi.

Ancaq bu, sadəcə Sovet İttifaqının köhnə peykləri deyil, borcla dolu qlobal böhrandan faydalanan dövlətlərdi. Putin rejimi də (əsasən) qloballaşmanın bir funksiyası idi. Xüsusilə neft qiymətlərində böyük artım. 2008-ci ildə Rusiyanın dövlət tərəfindən idarə olunan energetika nəhəngi “Qazprom”, Çinin başçılıq etdiyi inkişaf etməkdə olan bazarlarda gözlənilməz artımdan faydalanaraq, tezliklə dünyanın ən böyük korporasiyasına çevrilə bilərdi.

2008-ci ildə qlobal kapitalizmin iki təzyiq cəbhəsi Avrasiya vasitəsilə bir-birinə doğru irəliləyirdi. Qərb investisiyaları Mərkəzi və Şərqi Avropada iqtisadi böyümə yaradarkən, əmtəə bumu Rusiyanın geosiyasi dirçəlişini davam etdirirdi. Əlbəttə, bu meyllər qarşıdurmaya səbəb olmurdu. Qloballaşmanın mantrasına görə, ən azından ticarət bütün tərəflərə fayda verir.

Avropa İttifaqı öz inteqrasiya modelinin təqsirsizliyində israr edir. Məqsəd – geosiyasi üstünlük deyil, sülh, sabitlik və qanunun aliliyidır; Aİ-nin yüksək səviyyəli nümayəndələri utanmadan bunu təşviq etdiklərini deyirdilər. Aİ-nin yeni “kommunist” üzvləri buna həqiqətə inanırdılarmı, ya yox, bunu fərqli şəkildə görürdülər. Onlar üçün NATO və Aİ üzvlüyü, 1950-ci illərdə Qərbi Avropa ölkələr üçün olduğu kimi, anti-Rusiya paketinin bir hissəsidir.

Almaniyadan uzaqlaşdıqca, Rusiyada vəziyyət çox gərginləşirdi. 2005-ci ildə “Nord Stream” qaz kəmərinin tikintisinə dair müqaviləyə cavab olaraq Polşanın xarici işlər naziri Radek Sikorski onu 1939-cu ildə Molotov-Ribbentrop Paktının yeni bir versiyası olmaqda ittiham etdi.

Ukrayna da 2008-ci ildə NATO üzvlüyünə görə Alyansa müraciət etmiş olsa da, bu, Rusiyanın müdaxiləsini yaratmadı. Lakin Gürcüstanda müharibə Ukraynanın siyasi sinfini Qərbə meylli, Rusiyanı dəstəkləyən və balans siyasətini üstün tutanlar arasında böldü. Bu gərginliklər maliyyə böhranının təsirini daha da artdı.

Dünya iqtisadiyyatının heç bir hissəsi bu böhrandan keçmiş Sovet İttifaqına nisbətdə böyük zərbə almayıb. Qlobal kreditləşmə prosesi partladıqda, ən kövrək iqtisadiyyatların cibləri kəsildi. Əmtəə qiymətlərində çökmənin ardınca “keçid iqtisadiyyatları” dağıdıcı şok yaşadı.

Dünyanın ən böyük neft və qaz ixrac edən ölkələrindən biri olan Rusiya ən çox ziyan görənlərdən biri idi. Lakin 1990-cı illərin sonlarında baş verən maliyyə böhranlarından sonra, Putin Rusiya üçün əhəmiyyətli dollar ehtiyatları ilə silahlanmışdı – Çin və Yaponiyadan sonra üçüncü yer. 600 milyard dollarlıq ehtiyat Rusiyaya 2008-ci ilin fırtınasından xarici yardım olmadan çıxmağa imkan verdi.

Köhnə peykləri vəziyyət eyni deyildi. Onların pulları dəyərsizləşdi. Faiz dərəcələri yüksəldi. Xarici kapitalın girişi dayandı. Bəziləri kömək üçün Beynəlxalq Valyuta Fonduna (BVF) müraciət etdi.

Əslində, 2008-ci il böhranı Mərkəzi və Şərqi Avropanı bir-birindən ayırdı. Baltikyanı ölkələrin siyasi rəhbərliyi sərt siyasətlə bundan yayındı. Lakin Macarıstanda baş nazir Viktor Orbanın qeyri-liberal rejiminə qapı açıldı.

Bölgədəki heç bir ölkə strateji baxımdan daha əhəmiyyətli, daha həssas siyasi və ya pis iqtisadiyyatı ilə Ukraynaya bənzəmirdi. Ukrayna Gürcüstan müharibəsi və maliyyə böhranı nəticəsində dağıdıcı zərbələr aldı. Bu, 2010-cu ildə rusiyapərəst Viktor Yanukoviçin prezidentliyinə qapı açdı və 2013-cü ilin böhranı ilə o, BVF, Aİ və Rusiyada ilə maliyyə danışıqları apardı.

Hazırkı ticarət müharibələrini nəzərə alaraq, Ukraynanın Aİ ilə assosiasiya müqaviləsinin Yanukoviçin devrilməsinə və Rusiya ilə müharibəyə gətirib çıxardığını xatırladaraq.

1989-cu ildə Soyuq müharibənin sona çatması bazarın idarə etdiyi iqtisadi artımla bərabər, postsovet məkanına keçən kapitalizmin bu ölkələri Qərbə yönəldəcəyi düşünülürdü.

2008-ci ilin avqust və sentyabr aylarında baş verən hadisələr iki acı və dərindən təhlükəli dərs verdi. Birincisi, kapitalizm fəlakətlərə meylli olur. İkincisi, qlobal artım mütləq unipolar (birqütblü) qaydaları gücləndirmir. Həqiqətən, hərtərəfli qlobal artım, çoxqütblülük, ümumən diplomatik və geosiyasi həlli olmayan münaqişənin çözüm reseptidir.

On il keçsə də, Qərb hələ də bu reallıqla mübarizə aparır. Bu gün bütün gözlər Asiyaya, Çinin yüksəlişinə və Avrasiya, Afrika və Latın Amerikasına yönəlib. Amma Putin Rusiyası spoyler olaraq qalır. Buna görə də, 2008-ci ilin avqustunda Gürcüstanda yaranan böhranı, yeni qlobal iqtisadi bölüşdürmənin nə qədər təhlükəli olduğunu unutmamalıyıq.

Tərcümə: Strateq.az