Eldəniz CƏFƏROV
Siyasi analitik
 
Dövlətlərin xarici siyasətinin instrumentləri arasında iqtisadi sanksiyalar və embarqolar getdikcə daha mühüm rol almağa başlayır. Bu, dövlətlərin öz iradələrini digərlərinə qəbul etdirmək baxımından təsirli mexanizmdir. Təkcə XX-ci əsrdə iri dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən tətbiq edilən 174 belə sanksiyalar olub ki, bunlar əsasən hərbi sahəni əhatə edib, nüvə və digər kütləvi qırgın silahlarının istehsalını önləməyi hədəf alıb. XX-ci əsrdə 80-ə yaxın sanksiya hədəf ölkələrdə siyasi rejimlərin dəyişdirilməsini qarşısına məqsəd qoyub.
        
Sanksiyalar beynəlxalq siyasətdə yeni tendensiyaların yaranmasına da səbəb olub. Bu tədbirlər ilk növbədə hərbi müdaxilə etmədən hədəfə çatmaq vasitəsidir. Yəni hərbi müdaxilənin alternativi sayılırlar. Amma yenə də müəyyən hallarda bu, hərbi müdaxilə ilə paralel həyata keçirilir. Misal üçün 90-cı illərdə ABŞ-ın və NATO-kı müttəfiqlərinin Yuqoslaviya və İraqa müdaxiləsini göstərmək olar. 
 
İkinci tendensiya sanksiyaların rəsmi diplomatik münasibətləri kölgədə qoymasıdır. Sanksiya ayrıca ölkə, ölkələr ittifaqı və beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən də həyata keçirilə bilər.
         
Sanksiyalar birbaşa aşagıdakı hədəflərə çatmağı özünə məqsəd güdür. 
 

• Rəqib ölkənin hərbi potensialının zəiflədilməsi; Bura hərbi məqsədli istehsalatın qarşısını almaq, hərbi gücü zəiflətmək aiddir;
• İkincisi, hədəf ölkənin hərbi əməliyyatlara başlamasını və apara bilməsini əngəlləməkdir ki, bura iqtisadi sanksiyalar da aiddir;
• Ölkənin siyasi rejiminin dəyişdirilməsi, ölkə daxilində stabilliyin pozulması;
• Dördüncü hədəf siyasi kursun dəyişdirilməsi məqsədi güdür ki, buna misal olaraq insan haqqları ugrunda ölkədə vəziyyəti dəyişmək və ya hansısa müqaviləyə qoşulmağa məcbur etməyi misal çəkmək olar.

Bütün bu hədəflərə ticari və maliyyə sanksiyaları tətbiq etməklə çatmaq mümkündü. 


       
BMT Təhlükəsizlik Şurasının beynəlxalq danışıqlar prosseslərində sanksiyalardan olan vacib instrumentlərdən biri  kimi istifadə edir. Qurum bütün üzv ölkələrin adından qərar çıxarır ki, bu da bütün üzv ölkələri onun qərarlarını birmənalı olaraq yerinə yetirməkdə vəzifələndirir. Odur ki, rəqibinə qarşı qarşı sanksiya tətbiq etmək istəyən dövlətıər üçün ən ideal variant bunun BMT Təhlükəsizlik Şurası qərarı ilə tətbiq olunmasıdır. Təktərəfli vəya dövlətlər ittifaqı olaraq da Beynəlxalq qanunları, İnsan haqqlarının pozulmasını əsas gətirərək sanksiyalar tətbiq etmək olar. Baxmayaraq ki, beynəxalq ictimaiyyətdə təktərəfli sanksiyalara qarşı daha çox etirazlar səslənməyə başlayır, bu, yenə də iri dövlətlər tərəfindən tətbiq olunan effektiv vasitədir. Bu səbəbdən sanksiyanı tək tərəfli başlayıb sonralar BMT TŞ da da qəbul edilməsinə cəhdlər etmək lazımdır. 
       
Azərbaycan XİN və rəsmiləri o cümlədən dövlət başçısı dəfələrlə Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin Azərbaycanın ərazilərini işğal altında saxlamasını və tarixi mədəni abidələrimizi dagıtdığını əsas gətirərək, beynəlxalq ictimaiyyəti bu ölkəyə qarşı sanksiyalar tətbiq etməyə çağırıb. Baxmayaraq ki, BMT Təhlükəsizlik Şurasının Azərbaycanın Daglıq Qarabağla bağlı 822, 853, 874 və 884 saylı dörd qətnaməsi və indiyəcən bu qətnamələrin tələblərinin heç biri Ermənistan tərəfindən həyata keçirilməmişdir, BMT Təhlükəsizlik Şurası da daxil olmaqla heç bir beynəlxalq təşkilat və ya dövlətlət bu çağırışa qoşulmayıb. Nəticə etibarilə, Ermənistan Silahlı Qüvvələri artıq 27 ildir ki Azərbaycanın Daglıq Qarabağ Vilayətini və ətrafındakı yeddi rayonu işğal altında saxlamaqda davam edir. 


 
Bunun əvəzinə, münaqişənin həlli üçün ATƏT-in Minsk qrupu yaradılmışdır ki, bu qrup münaqişə tərəfləri arasında vasitəçi rolunu oynayır. Qrup ATƏT Xarici İşlər Nazirləri Şurasının  1992-ci ilin 24 martında Helsinkidə keçirilmiş görüşündə münaqişənin həlli üçün Minsk konfransının çağırılması qərarı ilə yaranmışdır. Sonralar 1994-cü il dekabrın 5-6-da ATƏM-in Budapeştdə keçirilən Zirvə toplantısında həmsədrlik institutu təsis edilmişdir ki, sıralamayla həmsədrlər 

• Finlandiya və Rusiya (1994-1995)
• İsveç və Rusiya (1995-1996)
• Rusiya, ABŞ və Fransa (1997 yanvarın 1-dən bu yana) olmuşdur.

 
Göründüyü kimi hər üç heyətdə Rusiya mütləq iştirak edir. 
 
Münaqişənin qızışdırılmasında əsas rol alan Rusiya həm də hərbi ittifaq olan Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı kimi qurumda Ermənistanın müttəfiqi olaraq münaqişənin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində həllində maraqlı olmayan tərəfdir. Bununla birlikdə, münaqişənin Azərbaycan tərəfdən hərbi yolla həllinin bloklanmasında Rusiya digər həmsədrlərlə eyni mövqedədir. Burda həmsədr dövlətlərin üçünün maraqları üst üstə düşür və hər birinin öz səbəbi var (Bunu uzun uzadı müzakirə etməyə ehtiyac yoxdur). 


 
Nəzərə alsaq ki, Minsk qrupunun təklifləri tövsiyə xarakteri daşıyır və heç bir məcburedici gücü yoxdur, onda bu qrup çərçivəsində danışıqların nəticə verəcəyini, işğalın sona çatacagını gözləməyə ümid bəsləmək hazırkı məqamda əbəsdir. 
 
Azərbaycan tərəfinin bu formatdan imtina etməsi də müəyyən siyasi və iqtisadi səbəblərdən hal hazırda imkansız görünür. Ermənistan tərəfi isə status-kvonun davam etməsinə və gələcəkdə yarana biləcək uygun şərtlərdə məsələni öz xeyrinə həll etməyə ümid bəsləyir. Bir baxımdan Azərbaycan tərəfi də bu illər ərzində neft satışından əldə etdiyi gəlirlərlə güclü və yetərli ordu qurmağa və eyni qaydada uygun şərait yetişəndə məsələni öz xeyrinə güc vasitəsi ilə həll etməyə ümid bəsləyib. Dünyada dəyişən iqtisadi dəyişikliklər artıq bizi bu sahədə də çətin vəziyyətdə qoya bilər
     
Bütün bu səbəbləri nəzərə alıb, Azərbaycan Daglıq Qarabağ probleminin həllində xarici siyasət strategiyasında ciddi dəyişikliklər etməlidir. Əgər danışıqlar formatını dəyişməyə gücümüz çatmırsa və həmsədrlərə birbaşa təsir etmək imkanlarımız məhduddursa, başqa strategiyalara ehtiyac var. Biz effektiv vasitə olan sanksiya və embarqo yoluna daha geniş yanaşmalı və xarici siyasətimizdə bu, əsas prioritetimiz olmalıdır. 


 
Məlumdur ki, Azərbaycan tərəfi müharibə başlayandan bu yana Ermənistanla hər cür iqtisadi və loqistik əlaqələri qadagan edib. Diplomatik əlaqələrimiz yoxdur, yalnız Minsk qrupu çərçivəsində danışıqlar aparılır. Ermənistanla  idxal-ixrac əməliyyatları aparılmır, bu ölkənin yüklərinin Azərbaycan ərazisindən istifadə edərək üçüncü ölkələrə aparılıb gətirilməsi qadagandır. 
 
Azərbaycandan başqa Türkiyə dövləti də Qarabağdakı işğal faktorunu əsas gətirərək Ermənistanla quru qapılarını bağlayıb. Türkiyə tərəfi səbəb kimi, Ermənistanın Daglıq Qarabağda işğalına son qoymasını və Türkiyəyə qarşı “soyqırım” iddialarından əl çəkməsi tələbini göstərir. Eyni səbəbdən Türkiyənin də Ermənistanla diplomatik əlaqələri yoxdur. Buna baxmayaraq, Türkiyə və Ermənistan arasında birbaşa hava nəqliyyatı fəaliyyət göstərir, qarşılıqlı sərnişin daşımaları var. Türkiyə-Ermənistan arasında ticarət əlaqələr də mövcüddur, hər iki ölkə qarşılıqlı ticarət əməkdaşlıgı həyata keçirir. Türk şirkətləri Ermənistana maneəsiz mal ixrac edə bilir və Ermənistan mallarını idxal edirlər. Sadəcə bu idxal ixrac əməliyyatları üçüncü ölkələrin, yəni Gürcüstan və İrandan keçən tranzit vasitəsi ilə həyata keçir. Türkiyə istiqməti də Ermənistan üçün həyati vacib olan əsas məqam bu ölkədən birbaşa tranzit ölkəsi kimi istifadə edə bilməməsidir. İran və Gürcüstan üzərindən həyata keçirilən tranzitlər, Ermənistanın logistik maliyyətlərini, hesablamalara görə, 30%-ə qədər artırır. Bu da ölkənin mallarını xarici bazarlarda rəqabətədavamlılığını azaldır.  


        
Ermənistan müxtəlif metal filizləri o cümlədən mis satdığı ölkələr ixracatında xüsusi çəkiyə malikdir. O əsasən bu məhsulları Bolqarıstan, Hollandiya, Çin və Almaniyaya satır. İraqa isə ciddi siqaret və tütün məhsulları ixrac edir. İxracatında əsas yeri Rusiya tutur ki, bu ölkəyə konyak, kənd təsəsrrüfatı malları, hazır geyim və qiymətli metallar satır. Mədən sənayesi əsasən xarici investorların əlində cəmlənib ki, gəlirləri də əsasən xaricə çıxarılır. 
 
    Ermənistanın 2019-cu il üçün ölkələr üzrə ixracatı

• Rusiya           27%     (711 mln US$)
• İsveçrə          17,5%  (457 mln US$)
• Bolqariya     7,94%  (207 mln US$)
• Çin                  7,41%   (193 mln US$)
• İraq                6,78%    (177 mln US$)
• Hollandiya   5,89%    (153 mln US$)
• İran                 3,2%     (83 mln US$)
• Almaniya      2,66%    (69 mln US$)
• Gürcüstan    2,5%     (65 mln US$)
• Kanada        2,34%    (61 mln US$)

 
Ermənistanın 2019-cu il üçün ixracatında qruplar üzrə mal strukturu:

• 25% (665 mln USD): 26 – Filiz və mədən məhsulları, əsasən mis;
• 15,8% (414 mln USD): 71 – Qiymətli metallar, daşlar, almazlar, zərgərlik malları;
• 11,1% (290 mln USD): 24 – Siqaret və tütün məhsulları
• 11,1% (290 mln USD): 22 – Spirtli içkilər, konyak;
• 5,73% (149 mln USD): 72 – Qara metal, dəmir filizi;
• 4,75% (124 mln USD): 62 – Hazır tekstil məhsulları;
• 3,81% (99 mln USD): 76 – Aluminium məhsulları;
• 2,63% (68 mln USD): 27 – Elektrik enerjisi və müxtəlif yanacaqlar;
• 2,13% (55 mln USD): 90 – Müxtəlif cihazlar o cümlədən optik cihazlar;
• 1,54% (40 mln USD): 91 – Saat və hissələri.

 
Ermənistanın 2019-cu il üçün ilk 10 əsas ixrac malları
 

• 23% (626 mln USD.): 2603 – Filizlər və mis konsentratı;
• 10,4% (272 mln USD.): 2402 – Siqaret və tütün məhsulları;
• 9,59% (250 mln USD.): 2208 – Spirtli içkilər və konyak;
• 8,57% (223 mln USD.): 7108 – Qızıl külçələr;
• 5,45% (142 mln USD.): 7202 – Ferroqarışımlar;
• 3,64% (95 mln USD.): 7607 – Aluminium falqalar;
• 3,36% (87 mln USD.): 7112 – Qiymətli metallar;
• 2,51% (65 mln USD.): 2716 – Elektrik enerjisi
• 2,07% (54 mln USD.): 7102 – İşlənmiş almazlar
• 1,62% (42 mln USD.): 7113 – Qiymətli metallardan hazırlanmış zərgərlik malları və zərgərlik mallarının hissələri

 
Ermənistanın əsas ixrac yolları şimaldan Gürcustan və Türkiyə üzərindəndir. Bu istiqamətdə Gürcüstanın Qara dəniz limanları əsas yeri alır. İran üzərindən isə İraqa və digər ərəb ölkələrinə, həmçinin Çinə mal satır. 


  
Bu mənada Azərbaycanın təktərəfli iqtisadi blokadası və tranzit qadağaları yetərli deyil. Azərbaycan xarici siyasəti ilk başda Türkiyə olmaqla, digər ölkələri də bu sanksiyalara cəlb etməlidir. Ermənistanın Türkiyəyə qarşı saxta “soyqırım” və ərazi iddialarından əl çəkməməsi Azərbaycan diplomatiyasının əlini gücləndirir. Türkiyənin Ermənistana 200 milyondan çox ixracatı olmasına baxmayaraq, Türkiyənin bu məsələdə bizə qoşulmasına cəhd etmək bizim ümdə məsələmiz olmalıdır. Hədəf Türkiyənin quru yollarında olduğu kimi, hava limanlarını da Ermənistana üzünə bağlaması olmalıdır. Birbaşa təyyarə səfərləri bağlanmalı, Ermənistan mallarının idxal qadağasından tutmuş Ermənistana gedən və gələn tranzit yüklərinin Türkiyə ərazisindən, ərazi suları və limanlarından istifadəsi də qadağan olunmalıdır. Bu qadağaları pozan, Gürcüstan və İran kimi vasitəçi ölkələrdən istifadə etməyə cəhd göstərən şirkətlərə də sanksiyalar tətbiq edilməyinə cəhd göstərməliyik. 
         
Gürcüstanın bu sanksiyalara qoşulacağı real deyil. Çünkü Gürcüstan bu konfliktdən istifadə edib tranzit və logistik mərkəzə çevrilməklə ciddi gəlirlər əldə etməkdədir. O üzdən hər iki konflikt tərəfinə eyni məsafədən yanaşmağa cəhd edir.
         
 

Qonşu  İrana gəldikdə, Ermənistanın bu yaxınlarda İsraildə səfirlik açması bu ölkə üçün ciddi siqnal olmalıdır. Azərbaycan İranla münasibətlərində bu ölkənin haqq işimizə dəstək verməsi üçün səylərini artırmalıdır. İranın ali rəhbərliyində təmsil olunan soydaşlarımızın bu məsələdə ölkəmizə aktiv dəstək vermələrinə səy göstərilməli, İran ictimai rəyinin ölkə siyasətinə təsirindən maksimum faydalanmağa çalışmalıyıq. Bu diplomatik gedişlərin Türkiyə ilə birlikdə həyata keçirilməsi daha effektiv nəticələrə gətirib çıxara bilər. 
         
Daha aktiv şəkildə İslam Əməkdaşlıgı Təşkilatında bu məsələ ciddi təbliğ edilməli, təşkilata üzv ölkələrin bu yöndə Ermənistana qarşı sanksiyalara qoşulması üçün diplomatik fəaliyyətə başlanılmalıdır. İƏT-ə üzv olan İran, Səudiyyə, İraq və BƏƏ kimi dövlətlərin Ermənistandan ciddi idxalatları var ki, bu sanksiyalar Ermənistan iqtisadiyyatının güclü təzyiqə məruz qalmasına səbəb ola bilər.