ATƏT-in Minsk Qrupunun apardığı sülh danışıqlarının heç bir nəticə vermədiyi artıq rəsmi Bakı tərəfindən də etiraf olunur. Görünən budur ki, Azərbaycanın öz torpaq bütünlüyünü bərpa etmək üçün müharibədən başqa çarəsi qalmayıb. Üstəlik, beynəlxalq hüquq da bizim xeyrimizədir və öz ərazimizi işğaldan azad etmək üçün hər cür səlahiyyət verir. 
 
Bəs biz bu müharibəyə niyə başlamırıq? Zaman kimin xeyrinə işləyir? Müharibə başlayarsa Azərbaycan hərbi arsenaldakı üstünlüyünü qələbəyə çevirə bilərmi?
 
BBC-nin Rusiya Xidmətinin qələmə aldığı bir araşdırma yazısı bu suallara qismən aydınlıq gətirir. Düzdür, redaksiyanın fikirlərinə istinad etdiyi ekspertlər müharibənin nəticələrinə inanmadıqlarını bildirsələr də, Azərbaycanın bir çox cəhətdən düşməndən üstün olduğunu gizlətmirlər. Nəzərə alsaq ki, rus ekspertləri adətən bir addım ermənilərin xeyrinə “tərəfsiz” olmağa çalışırlar, sülhpərvər mesajların əsl səbəbi ortaya çıxır. 
 
BBC-yə açıqlama verən ekspertlər haqlı olaraq onu da etiraf edirlər ki, Azərbaycan bu işi yubatdıqca, ermənilər müdafiə potensiallarını gücləndirirlər.  Fikrimizcə, rəsmi Bakı Rusiyanın “sülhpərvər” eskpertlərin bu qayğılarını nəzərə almalı və düşmənə daha artıq fürsət vermədən son sözünü deməlidir. 
 
Ovqat.com “BBC – Rusiya”-nın qələmə aldığı “Ermənistan və Azərbaycan sülh istəyir, amma müharibəyə hazırlaşırlar. Kim qalib gələ bilər və bu məsələdə Rusiyanın rolu” sərlövhəli məqaləsinin tərcüməsini təqdim edir.
 
 
 
 
Ermənistan-Azərbaycan sərhədində son toqquşma 2016-cı ildən bəri baş verən ən böyük insident olub. Lakin bu müharibə regionda ehtiyatlanan tammiqyaslı müharibəyə çox az bənzəyir. Belə bir münaqişənin başlanması ehtimalı, üstəlik, onun nəticəsini İrəvan və Bakının siyasi iradəsi nəzərə alınmadan belə, proqnozlaşdırmaq çətindir.
 
Bir tərəfdən, Ermənistan və Azərbaycan son illər ərzində fəal surətdə yeni silahlar alıblar və indi hər iki tərəf müharibəyə daha çox hazırdır.
 
Lakin potensial münaqişə sahəsinin xarakteri, hər iki tərəfin müdafiə hazırlıqları və hərbi ekspertlərin fikrincə, silahların özəllikləri hərbi əməliyyatların aparılmasını o qədər çətinləşdirir ki, bu amillər qüvvələrdən hər hansı birinin uğur qazana bilməsi üçün kifayət etməyəcək.
 
Ermənistan və Azərbaycan sərhədindəki son toqquşmalar etnik münaqişədə baş verən epizoddur və onun mərkəzində Dağlıq Qarabağın statusu ilə bağlı ərazi mübahisəsi durur. Sovet dövründə bu ərazi muxtar vilayət statusunda Azərbaycan SSR-in tərkibinə daxil idi, lakin orada əsasən ermənilər məskunlaşmışdılar. Dağlıq Qarabağın statusu ilə bağlı mübahisələr 1994-cü ildə atəşkəslə başa çatmış tammiqyaslı müharibəyə gətirib çıxardı.
 
İndi Dağlıq Qarabağın ərazisi və ətraf yeddi rayon erməni qüvvələrinin - tanınmamış Dağlıq Qarabağ Respublikasının (DQR) nəzarəti altındadır. Bakı bu ərazini işğal altında hesab edir. İrəvan isə “DQR”-in müstəqilliyini rəsmən tanımasa da, özünü onun təhlükəsizliyinin qarantı adlandırır.  “Respublika”nın büdcəsi və ordusu isə Ermənistanla sıx bağlıdır.


 
Gücə qarşı güc
 
Ermənistan və Azərbaycan ordularının silahlandırılması barədə açıq və təfsilatlı məlumat yoxdur. Hər iki tərəf silah və hərbi texnikanın sayını, tərkibini və nomenklaturasını da gizlətməyə çalışır. Ermənistan tərəfindən hərbi texnikanın bir hissəsinin Dağlıq Qarabağ ərazisində yerləşməsi vəziyyəti daha da ağırlaşdırır və bu barədə daha az məlumat var.
 
Qarabağ münaqişəsində Moskvanın barmağı varmı?
 
SSRİ dağılandan və Dağlıq Qarabağda gedən müharibədən sonra Ermənistan və Azərbaycanın əlində köhnəlmiş silahlar qalmışdı və hər bir ölkənin döyüş qabiliyyəti ondan sonrakı satınalmaları müəyyənləşdirdi. Tərəflərin döyüş qabiliyyətlərinin səviyyəsini 2016-cı ilin aprelində baş vermiş "dörd günlük müharibə"kimi tanınan münaqişənin nəticələrinə əsasən qiymətləndirmək mümkündür.
 
Bu toqquşma nəticəsində Dağlıq Qarabağda ermənilər müxtəlif məlumatlara görə, 500 hektardan 800 hektara qədər sahəyə nəzarəti itirdilər, lakin ən başlıcası isə müharibə Azərbaycanın hücum silahlarında üstünlüyünü nümayiş etdirdi.
 
Bu münaqişə dövründə Azərbaycan ordudakı yeni silahların sayına görə Ermənistanı nəzərəçarpacaq dərəcədə qabaqlamışdı. Özü də bu, təkcə kəmiyyət üstünlüyünə deyil, həm də keyfiyyət göstəricilərinə aiddir.
 
Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin (CIA) məlumatına görə, 2014 - cü ildə Azərbaycan ÜDM-in 5,1% - ni, Ermənistan isə 4,29% - ni hərbi ehtiyaclara xərcləyib. Bütün hallarda bu rəqəmlər əvvəlki illər ərzində artıb, amma nisbət yenə də eynidir - Bakı İrəvandan xeyli fəal silahlanıb. Bu, Azərbaycanın hərbi təyyarələrdə nəzərəçarpacaq dərəcədə üstün olduğu aviasiya kimi mühüm bir sahədə xüsusilə nəzərə çarpır.


 
Tanklar və təyyarələr
 
BBC-nin hesablamalarına görə, 2016-cı ildə Azərbaycanın 314-dən 750-dək tankı, 1100-1500 zirehli maşını vardı. Ermənistanda isə bu göstərici 100-dən 166-dək tank, 140-636 zirehli maşın civarında idi. Ağır artilleriya sistemləri müvafiq olaraq belə idi: 240-469-a qarşı 150-240. Ancaq hətta belə çox təxmini rəqəmlər də yanlış ola bilər, xüsusən Dağlıq Qarabağda olan silahlar nəzərə alındıqda.
 
 
 
 
BMT-nin adi silahlarının reyestrində bildirilir ki, 2006-cı ildən 2011-ci ilə qədər Ukraynadan Azərbaycana 27 ədəd MiQ-29 qırıcı, Belarusdan isə 11 ədəd Su-25 hücum təyyarəsi satılıb. Registrdəki məlumatlar təchizatçı və alıcılar olan iki ölkənin hesabatlarında fərqli göstərilir. Biz bu yazıda böyük rəqəmli ehtimalları əsas götürdük.
 
Hesabatlarda Ukrayna Mi-24 helikopterinin gətirilməsindən və 2013-cü ildə Rusiyadan 25 adı açıqlanmayan helikopterin göndərilməsindən danışılır. Çox güman ki, söhbət Mi-24 hücum təyyarələrinin – Mi-35 kimi modernləşdirilmiş versiyasının tədarükünə dair müqavilədən gedir. Digər 12 ədəd adı açıqlanmayan helikopter isə əvvəlki illərdə Rusiyadan alındı.
 
BMT registrinin erməni hissəsində 2004-cü ildə Slovakiyadan 10 ədəd SU-25 hücum təyyarəsinin, Ukraynadan isə 2004-cu və 2010-cu illərdə 4 ədəd l-39S təlim-döyüş təyyarəsinin göndərilməsindən danışılır. Hərbi vertolyotların BMT registrində Ermənistana tədarükü qeydə alınmayıb.
 
Həmin mənbənin məlumatına görə, 2016-cı il üçün Azərbaycanın 482 ədəd tankı (Belarusdan 122 ədəd T-72, Ukraynadan 48 ədəd T-72, Ukraynadan 50 ədəd köhnəlmiş T-55 və 100 ədəd adı çəkilməmiş, Rusiyadan 162 ədəd adı çəkilməmiş tank alıb, lakin məlumdur ki, Moskva həmin dövrdə T-90 tankının ən yeni versiyasını Bakıya satıb) vardı.


 
Rusiya 2013-cü ildə Ermənistana 35 tank satdığı barədə hesabat verib. 2014 - cü ildə Ermənistan bir tank da alıb -bu, Moskvada Tank biatlonu yarışlarında erməni ekipajının qazandığı mükafat idi.
 
Registrə əsasən, Azərbaycan 2016 - cı ilə qədər 400 - ə yaxın, Ermənistan isə 110 zirehli maşın; Azərbaycan 900-ə yaxın, Ermənistan isə 12 artilleriya sistemi idxal edib.
 
Lakin bu məlumatlar təxmini xarakter daşıyır; hər bir ölkə Sovet ordusundan nə qədər silah-sursat əldə edib, onları hesaba qatmaq, demək olar ki, mümkün deyil. Bundan başqa, Ermənistan öz silahlarının bir hissəsini Dağlıq Qarabağ ərazisində yerləşdirir.
 
Armenian Research & Development Institute Müdafiə Araşdırmaları Departamentinin rəhbəri Leonid Nersisyanın sözlərinə görə, hazırda 2020-ci ildə Ermənistanda və Dağlıq Qarabağda 300-dən 400-ə qədər tank ola bilər. Onlardan 250-yə yaxını Qarabağda yerləşdirilib.
 
Aprel döyüşləri İrəvanın silah xərclərinə münasibətini dəyişdi. Ermənistan hərbi satınalmaların həcmini artırdı. Stokholm Beynəlxalq Sülh Araşdırmaları İnstitutunun (SIPRI) məlumatına görə, 2014 - cü ildən 2019-cu ilədək Ermənistanın hərbi idxalının həcmi 2009-2014-cü illərdəkindən üç dəfə çoxdur, halbuki institutun məlumatına görə, 2014-2015-ci illərdə ölkə ciddi silah tədarükü etməmişdi.



 
 
SIPRI məlumat bazasında 2020 - ci illə bağlı heç bir məlumat yoxdur, lakin mətbuatda verilən məlumata görə, İrəvan fəal şəkildə silahlanmaqda davam edir-martda Hindistanla 4 ədəd Swathi Weapon Locating tipli artilleriya radarının tədarükünə dair 40 milyon dollarlıq müqavilə imzalanıb. İyun ayında Ermənistanda Kalaşnikov AK-103 avtomatlarının lisenziyalı istehsalı zavodu işə başlamışdır.
 
Satınalmalarda təkcə kəmiyyət yox, həm də keyfiyyət dəyişiklikləri yaşanıb. "Ermənistan ilk dəfə olaraq özü çox sayda yeni silahlar almağa başlayıb. O, ərazilərini yalnız Rusiya Federasiyası Silahlı Qüvvələrinin hesabına qorumağa arxalanmaq fikrində deyil", - deyə Leonid Nersisyan bildirib.
 
Bu, Moskvanın İrəvana ayırdığı 100 və 200 milyon dollarlıq iki böyük həcmli ildə 3%-lik kredit hesabına mümkün olub. 
 
Rusiya silahları hər iki ölkənin hərbi arsenalında əsas rol oynayır
 
“Ermənistan bu illər ərzində "Tornado" yaylım atəşi sistemləri, böyük miqdarda tank əleyhinə silahlar, daşınan zenit-raket kompleksləri, zirehli texnikanın modernləşdirilməsi üçün komplekslər, tank mühərrikləri, çoxlu sayda müasir rabitə vasitələri, şəxsi heyət və texnika üçün "Aqueduk" radiostansiyası, "Tor M2KM" tipli zenit-raket kompleksləri, bir sözlə ordu üçün lazım olan müxtəlif irili-xırdalı silah-sursatlar əldə edib. Daşınan ZRK – “Verbu"-nu (Rusiyanın ən yeni PZRK 9K333) ilk dəfə Ermənistan alıb, o, daha heç kimə satılmayıb", - deyə Leonid Nersisyan bildirib.
 
Bununla yanaşı, Ermənistanın 2016-cı ildə Rusiyadan kreditlə yox, öz puluyla aldığı (Aprel döyüşlərindən sonra) "İskəndər-E" raket kompleksləri divizionu və 2019 - cu ildə Su-30SM qırıcı təyyarəçiləri var. Bu qırıcı təyyarələrdən 4-ü artıq Ermənistana gətirib, daha 8-nin də gətiriləcəyi gözlənilir.
 
Bu silahlar regionda qüvvələr nisbətini ciddi şəkildə dəyişdirir: 12 ədəd Su-30SM yeni ağır döyüş təyyarələri həqiqətən MiQ-29-dan daha ciddi hərbi aviasiya texnikasıdır.



 
Bununla belə, hər iki ölkə S-300 kimi və effektiv hava hücumundan müdafiə kompleksləri ilə silahlanıb və tammiqyaslı münaqişə halında erməni təyyarələri çox vaxt hava hücumundan müdafiə zonasında hərəkət etməli, kifayət qədər bahalı maşınlarla riskə getməməli olacaqlar.
 
Lakin Ermənistan bu bahalı qırıcıları KTMT-nin üzvü kimi çox güzəştli qiymətlərlə ala bildi və qalan səkkiz təyyarənin alınmasından sonra iki ölkə arasında hərbi aviasiyada paritet yaranacaq.
 
Ermənistanın aldığı "İsgəndər" kompleksləri belə, 280 kilometr məsafəyə qədər qısaldılmış və aşağı xasiyyətli silahlardır. Belə komplekslər yerüstü strateji məqsədlərə qarşı istifadə edilə bilər; məsələn, qərargahların və ya zenit-raket komplekslərinin vurulması üçün.
 
Nəhayət, Ermənistan ərazisində Rusiya qoşunları - Gümrüdəki 102-ci hərbi bazası və İrəvanın yaxınlığındakı rus qırıcılarının yerləşdiyi "Erebuni" aerodromu da var.
 
Bundan başqa, Ermənistan MDB-nin hava hücumundan müdafiə üzrə birləşmiş sisteminin üzvüdür və yəqin ki, Rusiya radarlarından məlumat alır. Rusiya və Ermənistan hərbi hava hücumundan müdafiə sistemləri hərbi birləşməyə dair təlimlər keçirir.


 
Bakı: əlvida, Rusiya silahları?
 
Ermənistanın fonunda Azərbaycan son illər silah alınmasını ciddi şəkildə azaldıb. SİPRİ məlumat bazasında 2009-cu ildən 2019-cu ilə qədər on il ərzində silah idxalının dinamikasına nəzər salsaq, görərik ki, illik ixracın həcmi 2015-ci ildə kəskin düşməyə başlayır və növbəti illərdə də bu azalma davam edir.
 
Aprel döyüşlərindən öncəki bir neçə il ərzində Azərbaycan Rusiya silahlarının əsas alıcılarından biri idi. Həyata keçirilən müqavilələrin ümumi məbləği, rəsmi məlumatlara görə, 5 milyard dollar təşkil edir.
 
Bakı ondan "Smerç" reaktiv yaylım atəşi sistemləri, "TOS-1A" Solnepek"," BMP-S "özüyeriyən artilleriya qurğuları divizionu, S-300 uzaq ZRK-nın iki divizionu və bir neçə yaxın"Tor-M2E" kompleksi almağa çalışırdı. Amma 2016-cı ildən sonra Rusiyadan tədarük kəskin şəkildə azaltdı, hazırda tədarükçülər arasında birinci yeri İsrail tutur. Azərbaycan İsraildə yaylım atəşi reaktiv sistemləri, yüngül zirehli maşınlar, bir neçə özüyeriyən haubislər və pilotsuz təyyarələr alıb. Ancaq ümumi həcm əvvəlki illərə nisbətən hələ də azdır.
 
Azərbaycanlı hərbi ekspert Üzeyir Cəfərov bu prosesin siyasətlə heç bir əlaqəsi olmadığını açıqlayıb -Azərbaycan, sadəcə, Rusiyada ona lazım olan hər şeyi alıb.
 
"İndi Azərbaycana bir müddət əvvəl əldə etdiyimiz silah və texnika kifayət edir və bu gün Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin bütün tələbatlarını tam ödəyəcək silahlara əlavə pul xərcləmək nəyə gərəkdir? Azərbaycan bu gün hərbi büdcəsindən vəsaiti digər məqsədlərə - maddi-texniki vəziyyətin yaxşılaşdırılması, şəxsi heyət və digər ehtiyaclara yönəldir", - deyə o, BBC-yə bildirib.


 
Dronların müharibəsi
 
Ermənistan pilotsuz uçan aparatların sayında və çox vacib olan keyfiyyətlərində Azərbaycana uduzur. Bu arada dronlar adətən belə münaqişələrdə çox geniş şəkildə istifadə olunur – ayrı-ayrı obyektlərə, qərargahlara, möhkəmləndirilmiş mövqelərə, anbarlara və s. zərbələr endirmək üçün.
 
Azərbaycan ordusu üçün taktiki pilotsuz uçuş aparatlarının əsas təchizatçısı bu sahədə dünya liderlərindən sayılan İsraildir. İsrail hələ 2016-cı ilə qədər Azərbaycana Spike-LR və RSZO Lynx tank əleyhinə raket kompleksləri, həmçinin Heron və Searcher pilotsuz uçuş aparatları satmışdı.
 
İyul ayında Azərbaycan pilotsuz uçuş aparatlarının erməni mövqelərinə zərbələrinin kadrlarını yayırdı və iddia edirdi ki, bunlar hərbi obyektlərdir. "Əgər biz hərbi kazarmanı və ya hərbi texnikanı vurduğumuzu deyirdiksə, bunu həm də göstərirdik", - deyə Üzeyir Cəfərov bildirib.
 
Azərbaycanlı ekspertin sözlərinə görə, azərbaycanlı pilotsuz təyyarələr dinc əhali arasında qurbanların qarşısını almağa imkan verib.


 
Leonid Nersisyan isə öz növbəsində bildirib ki, Ermənistan öz pilotsuz təyyarələrinin istehsalına üstünlük verib. İyulda baş vermiş toqquşmada Azərbaycan tərəfdən 3-cü Ordu Korpusunun qərargahından iki zabit - Qərargah rəisi general Polad Həşimov və korpus artilleriyasının rəisi polkovnik İlqar Mirzəyev həlak olublar. Nersisyanın sözlərinə görə, onlar məhz erməni pilotsuz uçan aparıcısının-kamikadzenin zərbələri nəticəsində qətlə yetiriliblər, lakin bu məlumatları müstəqil mənbələr təsdiqləmir. Azərbaycan bu zabitlərin həlak olduğunu təsdiqləsə də, onların ölüm hallarını açıqlamayıb. Üzeyir Cəfərov BBC-nin Azərbaycan xidmətinə məlumat verib ki, Polad Həşimov münaqişə zonasında hərbi hissəni yoxlayarkən atəş altına düşüb.
 
İstənilən halda, Ermənistan da Azərbaycan kimi, internetdə erməni hərbçilərinin iddia etdiyi kimi, pilotsuz sistemlərin İsraildən geri qalmadığını iddia edir.
 
Müharibə başlaya bilərmi?
 
Hazırkı gərginlik düşmən ərazisi uğrunda tammiqyaslı müharibə deyil, strateji yüksəkliyə nəzarət uğrunda mübarizədir. Düzdür, bu regionda nə Bakının, nə də İrəvanın ərazi iddiaları var.
 
Lakin BBC Rusiya xidmətinin danışdığı hərbi ekspertlərin qeyd etdiyi kimi, Ermənistan və Azərbaycan Dağlıq Qarabağ problemində elə vəziyyətə düşüblər ki, münaqişənin hərbi yolla həlli mümkün deyil. 1994-cü ildə Dağlıq Qarabağda fəal döyüş əməliyyatları başa çatdıqdan sonra tanınmamış respublikanın silahlı birləşmələri müdafiə qüvvələrini fəal şəkildə möhkəmləndirməyə başladı. İyirmi ildən artıq müddətdən sonra qarşıdurma xətti möhkəmləndirilmiş müdafiə regionuna çevrildi.
 
Rusiyanın " "Экспорт вооружений" jurnalının baş redaktoru Andrey Frolov hesab edir ki, əgər Ermənistanla Azərbaycan arasında tammiqyaslı müharibə başlayarsa, bu, çox qanlı müharibə olacaq və hər iki tərəf bunu anlayır.


 
"İndiki şəraitdə hücum edən tərəf Azərbaycan olacaq. Amma istənilən halda, hücum edən tərəf nə qədər güclü olursansa-olsan da, yenə də daha çox itki verir... Azərbaycanın potensialı isə o qədər də böyük deyil. Burada durum ABŞ və İraq arasında güc nisbətlərindən fərqlidir", - deyə ekspert bildirib.
 
Rusiyanın digər hərbi eksperti, "Арсенал отечества" jurnalının baş redaktoru Viktor Muraxovski isə BBC-yə bildirib ki, onun fikrincə, bu iki ölkənin ordularının heç biri belə müharibədə qalib gəlmək üçün kifayət qədər döyüş qabiliyyətinə malik deyil.
 
"Nə kəmiyyət tərkibinə, nə silahlanmaya, nə şəxsi heyətin hazırlıq səviyyəsinə, nə də hərbi hissələrin və birləşmələrin qərargah komandirlərinə görə. Hərbi əməliyyatların aparılacağı fiziki-coğrafi sahənin mürəkkəbliyini nəzərə alsaq, mən yüz faiz əminəm ki, Azərbaycan, hətta bu komponentlər üzrə ümumi formal üstünlüyə malik olsa belə, həlledici uğura imza atmaq iqtidarında deyil", - deyə o bildirib.
 
Onun sözlərinə görə, dağlıq ərazilərdə “ənənəvi müharibə ruhunda hərbi əməliyyatlar aparmaq, uğuru dərinləşdirmək, düşmən qruplaşmalarını mühasirəyə almaq və sair kimi çox sayda döyüş istiqamətləri" mövcuddur. 
 
Muraxovskinin sözlərinə görə, tərəflərdən heç biri güclü döyüş aviasiyasına malik deyil, bununla yanaşı, onların HHM sistemi kifayət qədər effektlidir.
 
Ekspert hesab edir ki, istənilən halda Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsini yalnız siyasi vasitələrlə həll etmək olar.