İrəvan Türk Respublikası: Ərazisi ermənilər tərəfindən işğal olunub. Respublikanın rəhbəri Qafar Çaxmaqlının dediyinə görə, bu dövlətin 5 milyon əhalisi var. Hamısı da pərən-pərən. Dünyanın bütün ölkələrinə səpələnən əhalinin bir nəfəri belə, öz torpağında yaşamır. Yaşadıqları bütün əzab-əziyyətə baxmayaraq, ölkələrindən didərgin salınmış bu insanlar öz dədə-baba yurdlarına qayıtmaq üçün mübarizəyə qərar veriblər. İlk işə isə təşkilatlanmaqdan başlayıblar. İrəvan Türk Respublikasının təsis olunması da məhz bu ümiddən doğub. 
 
İrəvan Türk Respublikasının rəhbəri, ermənişünas alim Qafar Çaxmaqlı ilə söhbətimizdə biz də Məmməd Arazın təbiriylə desək, bu “ümidin ətəyindən tutub” bir sıra məsələlər ətrafında “fırlandıq”. Dəyərli ziyalımızın Ovqat.com-a müsahibəsini təqdim edirik.
 
-Qafar müəllim, sirr deyil ki, Qərbi Azərbaycan türklərinin öz ərazilərindən ən son didərgin salınmasının üzərindən 30 ildən çox vaxt keçir. Bu qədər uzun müddət gözlədikdən sonra İrəvan Türk Respublikasının qurulmasını elan etdiniz. Bu təşəbbüs niyə bu qədər yubandı? 
 
-Azərbaycan cəmiyyətində bu təşəbbüs həmişə vardı. Yəni bunu yaşatmışdılar, sağ olsunlar. Bir neçə dəfə təşəbbüslər olmuşdu. Amma müəyyən səbəblərdən baş tutmamışdı.
 
-Elə məni də o səbəb maraqlandırır. İddialara görə, bu təşəbbüsün baş tutmamasının əsas səbəbi Azərbaycan hakimiyyəti olub. Daha konkret desək, Ramiz Mehdiyev icazə vermirmiş.
 
-Yox. Mən iddia edə bilmərəm ki, kimsə buna icazə verib-verməyib. Bu təşəbbüsü irəli sürənlər deyə bilər, hansı maneələr olub. Mən şəxsən bununla bağlı həmin dövrdə heç vaxt (10 ildir Azərbaycanda yoxam) bundan əvvəl belə bir təşəbbüsdə bulunmamışdım. Amma fikir olaraq vardı ki, belə bir şey olsa, biz dostlarımızla, təşəbbüs qrupunun üzvləri ilə bu işi reallaşdıra bilərik. Bunu onlarla dəfələrlə müzakirə etmişdik. Bilirsiniz ki, mən həm də ermənişünasam və ermənilərin Şərqi Anadadoluya iddialarını bilirəm və onunla bağlı Türkiyədə universitetlərinin birində dərs deyirəm. “Sürgündə Ata Ermənistan Cümhuriyyəti” və onların digər planları iə bağlı məruzələrim də olmuşdu, problemlə tanış idim. Bilirdim ki, ermənilər hansı iddiları ortaya qoyurlar, bu “respublika”larını necə yaratmaq istəyirlər. Buna bələdçiliyim də vardı. Örnək kimi deyil, amma belə bir məsələ olduğuna görə, bizim də belə bir addım atmağımızın uğur qazanacağına inandıq. Çünki ermənilərin Şərqi Anadaoluda heç vaxt dövlətləri olmayıb. Amma bizim Qərbi Azərbaycan, yəni indiki Ermənistan ərazisində xanlıq mərkəzimiz olub.
 
-Amma onların tarixdə Kilikiya adlı dövləti olub. Hər halda erməni tarixşünaslığı belə deyir.
 
-Bəli, Kilikiyada bəylərbəyiliyi olub. Amma o da klassik mənada dövlət deyil. Ermənilərin heç vaxt nə Şərqi Anadoluda, nə Kilikiyada, nə də Qafqazda dövlətləri olmayıb. Yalnız 1918-ci ildə belə bir dövlət elan olunub. O da yenə Azərbaycan ərazilərində. 
Biz təşəbbüs qrupu toplanıb bu məsələni müzakirə edəndə bu ərazilərin hamısına iddiamızı ortaya qoyduq. Çünki bu ərazilərə ermənilər kütləvi köçürülüblər. Tarixdə bu, bilinən həqiqətdir. Ayrı-ayrı başqa millətlərdən olan müəlliflər də bunları dilə gətiriblər, yazıblar və ermənilərin özləri də bunu danmırlar. Hətta erməni şovinist Zori Balayan kitablarından birində “Hazırda əslən irəvanlı olan bir kimsə yoxdur, kimdən soruşsan ya deyir, muşluyam, vanlıyam, ya da deyir Samsundanam” yazır. Yəni İrəvanın özündə yerli irəvanlı yoxdur. İndiki Ermənistanın xəritəsini təsəvvür edin, digər əraziərdə də ermənicə tək-tək adlara rast gələrsiniz.
 
 -Amma deyəsən coğrafi adları dəyişirlər.
 
-Demək olar ki, hamısını dəyişibər.
 
-Bizim də əslimiz Vedi rayonundandır. Nənəm danışardı ki, İrəvanda yağış yağanda erməniləri qoymurduq, çölə çıxsınlar. Çünki torpağı murdarlaya biləcəklərinə inanırdıq.
 
-Bəli, elə faktlar var. Hətta İrəvan şəhərində bir küçədən erməni keçərkən o küçəni salavatlayırmışlar ki, buradan kafir keçdi. Yəni İrəvanda erməni varlığı tarixən mövcud olmayıb. Köçlərdən sonra gəlib bəzi yerlərdə yerləşiblər, o cümlədən də İrəvan şəhərində. 20-ci əsrin ilk on illiklərində orada əhalinin 80%-dən çoxu Azərbaycan türkləri olub. Yəni zaman içərisində bunlar da dünyanın müxtəlif yerlərinə yayılıblar və bizim indi İrəvan Türk Cümhuriyyətinin əsas istiqamətlərindən biri orada yaşamış əhalinin yurd-yuvalarına qaytarmağa nail olmaq, hüquqlarını qorumaqdır. Çünki Ermənistanda dövlət qurulandan və Sovetlər ittifaqında yer alandan sonra dövlət səviyyəsində buradakı əhalinin rəyi nəzərə alınmadan bir neçə dəfə qanunsuz şəkildə oradan köçürülməsi prosesi baş verib. Biz də onların haqq və hüquqlarını qoruyacağıq. Burada ən əsası odur ki, İrəvan şəhəri qanunsuz şəkildə Ermənistana verilib. Heç bir referendum keçirmədən, insanların rəyini nəzərə almadan İrəvan 1918-ci il 29 mayda verilərkən, ona etirazlar olub. İrəvandan olan millət vəkilləri müxtəlif dairələrə etiraz məktubu göndəriblər. Ancaq xalqın rəyini nəzərə alınmayıb. Bunun üzərinə gedəcəyik. Sonra bir gecənin içində Zəngəzur ermənilərə verilib. Bu da qanunsuz baş verib. Daha sonra, 1947-ci ildə SSRİ Nazirlər Sovetinin qərarı var. O qərarın ləğvinə çalışacağıq. Yəni bu qərarların, qanunsuz hərəkətlərin, aktların ləğv olunmasına çalışacağıq. Artıq bu istiqamətdə bizdə həm strukturlaşma gedir, həm dövlətin təməllərini oluşdururuq, paralel şəkildə bu işlərlə məşğuluq.
 
 -Bəs o məsələləri harada qaldıracaqsınız?
 
-Şübhəsiz ki, beynəlxalaq təşkilatlarda. Oradakı insanların hüquqları ilə bağlı Avropa İnsan Haqqları Məhkəməsinə fərdi qaydada müraciətlər ediləcək. İndi onlarla bağlı müəyyən sənədlər hazırlanır və bunları etməyə borcluyuq. Dünyada bununla əlaqədar müxtəlif hüquq konvensiyaları, sözləşmələr var, onların əsasında biz bu işin üzərinə gedəcəyik.
 
 -Deyəsən, Sizin, yəni İrəvan Türk Cümhuriyyətinin mərkəzi ofisi Türkiyədədir.
 
-Mərkəzi Qərargah deyək. 
 
-Niyə məhz Türkiyədə? Qərbi Azərbaycanlıların əksəriyyəti buradadır, amma Siz və Mərkəzi Qərargah orada. Hələ də sizə Azərbaycanda təşkilatlanmaq imkanı verilmir?
 
 -Yox, burada da bizim ofisimiz olacaq. Türkiyə Avropaya daha yaxındır. Türkiyədə işimiz daha rahat olar deyə, biz Mərkəzi Qərargahımızı Türkiyədə yerləşdirəcəyik. Həm də mən orada yaşayıram. Millət Şurasının Başqanı kimi oradayam. Bizim Təmsilçilər Məclisinin Başqanı da oradadır. Yəni paralel şəkildə çalışacağıq ki, bu işi görək. Həm də mən elə ayrıseçkilik etmək istəməzdim, Türkiyə ilə Azərbaycan eynidir.
 
-Mən niyə o cür “ayrıseçkilik” salıram? Çünki bizdə belə bir təsəvvür vardı ki, Azərbaycan hökuməti icazə vermədiyinə görə, Siz İrəvan Türk Respublikasını gedib Türkiyədə elan etmisiniz.
 
-Qətiyyən, elə deyil. Biz meydana çıxandan Azərbaycan hökuməti bizim fəaliyyətimizlə bağlı heç bir əngəl törətmir. Hətta biz Milli Məclisə məktub da yazmışıq, Məclisdən də cavab gəlib. Prezidentimizə də, Türkiyə Prezidentinə də müraciət etmişik. Yəni məlumatlandırmışıq ki, biz fəaliyyətə başlamışıq. Bəziləri deyirlər ki, İrəvan Türk Cümhuriyyətinin qeydiyyatı necə olacaq? Bu, bir şirkət, qeyri-hökumət təşkilatı deyil ki, Ədliyyə Nazirliyində qeydiyyatdan keçsin. Bu, bir dövlətdir. Belə dövlətlərin ərazisi olmayıb, əhalisi olan və onların hüquqlarını müdafiə edən bir təşkilatın qeydiyyatı şühəsiz ki, Birləşmiş Millətlər Təşkilatında olmalıdır və biz legitim strukturlarımızı formalaşdırdıqdan sonra BMT-yə müraciət edəcəyik. Əvvəla, legitimlik odur ki, bu Cümhuriyyətin arxasında əhali var. Dünyanın ən müxətlif yerlərindən bizim Cümhuriyyətin vətəndaşı olmaq istəyən insanlar çoxdur. İkincisi də parlament seçkilərindən sonra qanuni şəkildə parlamentimiz olacaq. Parlament seçkisinə də hazırlaşırıq, indi əhalinin siyahıya alınması gedir. Bir internet saytı hazırlamışıq. Onu da yaxın günlərdə təqdim edəcəyik. Siyahıya almadan sonra biz parlament seçkilərini onlayn keçirmək istəyirik. Çünki bəlli bir ərazi, əhalinin kompakt yaşamaq imkanı yoxdur, hər yerə səpələnmiş vəziyyətdəyik. 
 
-Nə qədər əhaliniz var?
 
-Müxtəlıif rəqəmlər səsləndirirlər, Qərbi Azərbaycan kökənli insanların sayı 5 milyondan yuxarıdır.
 
-Azərbaycan dövlətinə, ümumiyyətlə, xarici dövlətlərə müraciət edibsiniz ki, sizi tanısınlar, yoxsa yox?
 
-Yox. Biz hələ legitimlik məsələsi üzərində işləyirik. Zaman içərsində müraciət olunacaq.
 
-Məni bir məsələ də maraqlandırır. Azərbaycanda ikili vətənaşlıq barədə qanun yoxdur. Burada İrəvan Türk Dövlətinə səs verən adamlar istər-istəməz sizin vətəndaşınız olurlar. Dolayısıyla Azərbaycan vətədanşlığından çıxmalıdırlar...
 
-Bu barədə müəyyən müzakirələrimiz olub. Amma bizim soydaşlarımız təkcə Azərbaycan vətəndaşı deyillər. Rusiya, Türkiyə vətəndaşı olanlar da var. Biz bu məsələni pasportlaşdırma işində nəzərə alacağıq. Mənə elə gəlir ki, Azərbaycan dövləti ikili vətəndaşlıqla bağlı məsələyə baxmalıdır. Qeyri-adi bir şey də olsa, biz bu məsələni yəqin ki, Azərbaycan hökuməti ilə müzakirə edəcəyik.
 
-İkili vətəndaşlıq barədə qanun hazırlamaq üçün  Milli Məclisə niyə indiyədək müraciət etməyibsiniz?
 
 
-Hələ vətəndaşlıq məsələsi gündəmə gəlməyib. Əhalinin siyahıyaalınmasını keçirib vətəndaşlarımızı qeydiyyatdan alandan sonra o məsələlərə baxacağıq. Orada İrəvanın ayrı-ayrı rayonları, kəndləri üzrə qeydiyyat aparılacaq. Ondan sonra, biz yenə bu məsələləri müzakirə edib, müəyyən bir qərara gələcəyik.
 
- Bəs İrəvan Türk Cümhuriyyətində ermənilərin vəziyyəti necə olacaq? Çünki istəsək də, istəməsək də onlar da həmin ölkənin vətəndaşlarıdırlar.
 
-Bu da bir müzakirə predmetidir. Biz ortaya çıxanda o məsələni qoymamışıq ki, burada hansısa millətdən olan insanlar iştirak edə biməz. Çünki indiki Ermənistan ərazisində müxətlif millətlər-kürdlər, yezidilər, assurilər, ukraynalılar, ruslar və digərləri yaşayır. Onlar da eyni cür Ermənistan hakimiyyətinin basqılarına məruz qalıblar. Bir çoxları da köçüb gediblər. Malakanlar, əcəmi kürdlər demək olar ki, Ermənistanda yoxdur, yezidilər qalıbdır. Sabah biz o əraziləri geri qaytarandan sonra onların da hüquqları ilə bağlı müəyyən fərmanlar verib, hüquqlarını tanıyacağıq. O cümlədən də ermənilərin. Ermənilər də bizim bu dövlətin işində iştirak edə bilərlər. İndi də biz ortaya çıxandan sonra elə ermənilər var ki, bizi dəstəkləyirlər.
 
-İndiyədək vətəndaşlıq üçün müraciət edən ermənilər olub? 
 
-Bəli, olub. Elə adamlar var ki, bizi dəstəkləyirlər və  ermənilərin təcavüzkar siyasətinə qarşı olan adamlar var. Onlar Azərbaycan torpaqlarını işğal etdiyinə görə Ermənistan hakimiyyətini qınayırlar və bu torpaqlardan çıxmalarını istəyirlər. Onlar əsasən Rusiyada, Ukraynada, başqa yerlədə yaşayırlar, Ermənistanın özündə yaşayanlar da var və biz onlarla işləyəcəyik. Yəni biz siyasətimizi elə quracağıq ki, burada boşluqlara yer olmasın.
 
-Vətəndaşlıq üçün nə qədər adam müraciət edib?
 
-Hələ o mərhələyə gəlməmişik. Bilirsiniz ki, təşəbbüs qrupunu müəyyənləşdirmişik. O təşəbbüs qrupuna xeyli sayda insanlar müraciət edib. Amma biz daha sonra təşkilat komitəsi qurduq, o da Millət Şurasına dönüşdürüldü. Daha sonrakı mərhələdə digər strukturlaşdırma prosesləri getdi. İndi bizdə departamentlər var. Yeni strukturda 14 departament olacaq. O 14 departamentin içərsində ən layiqli mütəxəssislər olacaq və bunlar işləyəcək. Bu gün siz də özünüz də bilirsiniz ki, Azərbaycan cəmiyyəti bunu çox coşqu, sevinclə qarşıladı. Demək olmaz ki, bu qədər adamdır, bütün Azərbaycan xalqı bunun arxasındadır. Yəni yalnız Qərbi Azərbaycandan olan insanlar deyil, bütün Azərbyacan xalqı milli məsələmiz olduğuna görə, bunu dəstəkləyir. Mən harasa bir çayxanaya çay içməyə gedəndə bütün insanlar gəlirlər və dəstəklərini ifadə edirlər.
 
 -Amma səmimi bir şey deyim. Rəsmi adı bir az uzundur - Qərbi Azərbaycan (İrəvan) Respublikası. Həm də dünyada 2 Azərbaycan adında dövlət olacaq.
 
-Sizin bəlkə xəbriniz yoxdur. Dövlətin adı daha öncə Qərbi Azərbaycan (İrəvan) Respublikası idi. Biz onu dəyişdirdik. Onu da nədən dəyişdirdik, bilirsinizmi? Çünki Qərbi Azərbaycan adında Cənubi Azərbaycanda ostanlıq var, beynəlxalq təşkilatlara müraciət edəndə bu, bir az anlaşılmazlıq yarada bilərdi. İkinci tərəfdən də biz ikinci erməni dövlətinin Azərbaycan ərazisində qurulmasına qarşıyıq. Dövlət adında Azərbaycan kəlməsi olunca bizə də eyni iradı bildirə bilərdilər. Əslində, İrəvan özü də Qərbi Azərbaycan deməkdir. Yəni bizim iddia etidiyimiz ərazilər Qərbi Azərbaycanda olan ərazilərdir.
 
 -Tarixi İrəvan xanlığı əraziləri.
 
-Bəli, elə o səbəbdən də adını İrəvan Türk Cümhuriyyəti elan etmişik.
 
 -Niyə Türk Cümhuriyyəti? Elə İrəvan Cümhuriyyəti etsəydiniz olmazdı?
 
-Çünki orada yaşayan əhalinin və basqılara məruz qalmış, sürgün olunmuş insanların 99,9%-i türklərdən ibarətdir. Biz burada tarixi adımızı bərpa etmişik. Ermənilərin özü də bizə hər zaman türk deyirlər.
 
-Başa düşürəm. Amma siz erməni vətəndaşına da hüquq tanımalısınız, elə deyil?
 
-Anoloji bir şey deyim. Türkiyədə başqa millətlər yoxdurmu? Kürdlər də, başqaları da var. Yəni dövlətin özünün adı olar, onun içərisində müxtəlif xalqlar yaşaya bilər. Onların da haqqı və hüquqları qanunlarla tanına bilər.
 
-Məni bir məsələ də çox narahat edir. Hələ tam sturkturlaşma prosesi bitməmiş Sizin bu qurumdan zaman-zaman çat səsləri gəlir...
 
-Belə şeylər olur. Hər təşkilatda, qurumda fərqli fikirli, görüşlü adamlar var. Biz heç vaxt deməmişik ki, qurumumuza bizim sevdiyimiz və ya bizim görüşlərimizə uyğun adamlar gəlsin. Fərqli insalar, fərqli fikirlər səsləndirənlər var və zaman içərisində də bizim ortaya qoyduğumuz xəttə uyğunlaşırlar. Biz nə Türkiyənin, nə Azərbaycanın daxili işlərinə qarışmırıq. Bu prinsipi əvvəldən özümüzün əsas qayesinə çevirmişik. Şübhəsiz ki, dövlətlərimizin siyasətini erməni və Dağlıq Qarabağ məsələsində dəstəkləyirik. Amma o biri məsələlərdə daxili işlərə qarışmırıq və əgər bir müxalifətçi, ya bir iqtidar adamı varsa, siyasətini başqa yerdə apara bilər, bizim daxilimzdə belə siyasət yolverilməzdir.
 
 -Deməli Sizin qurumdakı çat səsləri iqtidar-müxalifət ziddiyyətindən doğur? Hər halda təxminən elə dediniz.
 
 -Qətiyyən. Qurumda iqtidar-müxalifət ziddiyyəti yoxdur. Çünki İrəvan Türk Cümhuriyyətinin bir amalı var: ermənilərin işğal ediyi ərazilərə geri dönmək, əhalimizin hüquqlarını qorumaq.
 
-Sizə bu işdə uğurlar arzulayıram. Müsahibə üçün çox sağ olun.
 
-Sağ olun.
 
Söhbətləşdi: Heydər Oğuz, 
Ovqat.com