Bir müddət əvvəl Rusiyanın Çinə qaz ixracı üçün Mərkəzi Asiya ölkələri ilə “Qaz İttifaqı” yaratmasına və öz qazını Türkmənistanın çəkdiyi borularla daşımaq istəməsinə bərk qəzəblənən və bunu gizlətməyərək Moskvaya qarşı sərt bəyanatlar verən Aşqabad indi Avropa İttifaqı ilə əməkdaşlıq üçün qollarını çırmalayıb. 

Ovqat.com-un məlumatına görə, ötən həftə bu məqsədlə Brüsselə gedən Türkmənistan xarici işlər naziri Rəşid Meredovun rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyəti Aİ rəsmiləri ilə mühüm görüşlər keçirib.

Görüşdə masaya yatırılan məsələlərin təfərrüatları ictimaiyyətə tam açıqlanmasa da, əsas müzakirə mövzusunun TransXəzər layihəsinə qoşulmaq olduğu bildirilir. 

ABŞ mərkəzli “Azadlıq radiosu”nun Türkmən redaksiyası də bu mühüm hadisə barədə geniş məqalə dərc edib. Məqalənin tərcüməsini Ovqat.com oxucularının diqqətinə çatdırırıq.

Türkmənistan nümayəndə heyətinin Brüsselə səfəri və Transxəzər layihəsinin imkanları

Türkmənistanın xarici işlər naziri Rəşid Meredovun başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti martın 17-19-da Brüsseldə səfərdə olub, Avropanın yüksək səviyyəli rəsmiləri, işgüzar qrupları və Avropa şirkətlərinin rəhbərləri ilə görüşüb.

Türkmənistanlı diplomatları Avropa İttifaqının xarici siyasət komissarı Cozef Borrell, Avropa Komissiyasının ticarət komissarı Valdis Dombrovskis, Avropa Komissiyasının vitse-prezidenti Marqaritis Sinas və Aİ-nin beynəlxalq əməkdaşlıq üzrə komissarı Jutta Urpilainen qəbul edib.

Bu barədə Türkmənistanın dövlətin nəzarətində olan KİV məlumat yayıb. Amma Avropa rəsmiləri görüşlərlə bağlı açıqlama verməyiblər.

Həmçinin, Türkmənistan nümayəndə heyəti Avropanın Philips, Cargolux, Exagon Global BV, Picanol, Royal IHC kimi iri şirkətlərinin rəhbərləri ilə də görüşüb.

Səfər zamanı Türkmənistan və Avropa İttifaqı tərəflər arasında Əməkdaşlıq Sazişinə Qoşulma Memorandumu imzalanıb. Türkmənistan Mərkəzi Asiya regionunda Avropa İttifaqı ilə Tərəfdaşlıq Sazişinə qoşulmayan yeganə ölkə idi.

Bildiyimiz kimi, Türkmənistan və Avropa İttifaqı 1998-ci ilin mayında Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişi imzalamışdı. Daha sonra 2004-cü ildə bu protokol Türkmənistan parlamanti tərəfindən ratifikasiya da edilmişdi. Avropa Parlamenti və Aİ-yə üzv ölkələrin parlamentləri isə Türkmənistanda insan haqlarının vəziyyətini əsas gətirərək bu sənədi ratifikasiya etməkdən boyun qaçırmışdılar. Beləcə, Türkmənistanın Aİ ilə əməkdaşlıq çalışmaları yarımçıq qalmışdı.

Amma Birliyə üzv ölkələrin parlamentləri bu sənədi fərdi qaydada son bir neçə ildə dəfələrlə təsdiqləyiblər. Britaniya hökumətinin internet saytında verilən məlumata görə, 2018-ci ildən etibarən Türkmənistan-Avropa İttifaqı Tərəfdaşlıq Sazişi Böyük Britaniya istisna olmaqla, bütün Aİ ölkələri tərəfindən ratifikasiya edilib. Bildiyimiz kimi, Britaniya 2020-ci ildə rəsmi olaraq Avropa İttifaqından çıxıb.

İttifaq Mərkəzi Asiya ölkələri ilə əlaqələri gücləndirməyə meyllidir. Rəşid Meredov və Cozef Borrell arasında keçirilən görüşdə tərəflər Mərkəzi Asiya ilə Avropa İttifaqı arasında əməkdaşlığın gücləndirilməsinə xüsusi diqqət yetiriblər. Türkmən mətbuatı yazır: “Enerji, nəqliyyat, rəqəmsal sistemlər, təhsil və ətraf mühit sistemləri əməkdaşlığın ən perspektivli istiqamətləri arasındadır”.

Alyans 2019-cu ildə Mərkəzi Asiya üçün yeni strategiya qəbul edib. Bu strategiyada Mərkəzi Asiya ölkələrində insan hüquqlarının, demokratiyanın, təhlükəsizliyin, ətraf mühitin inkişafı; iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi, özəl sektorun inkişafı; regionda qarşılıqlı ticarətin və davamlı kommunikasiyanın gücləndirilməsinə, eləcə də regional inteqrasiyaya öncəlik verilir.

Meredovun rəhbərlik etdiyi Türkmənistan nümayəndə heyəti Brüsselə səfərindən bir həftə əvvəl martın 10-12-də Vyanada olub.

Türkmənistanın dövlətin nəzarətində olan mediası Avropa ölkələri ilə ticarət-iqtisadi, enerji və nəqliyyat sahələrində əlaqələrin inkişaf etdirilməsi imkanlarını vurğulayır.

Türkmənistanla Avropa İttifaqı arasında imzalanmış Əməkdaşlıq Sazişi tərəflər arasında münasibətlərin hüquqi əsaslarını müəyyən edir.

Enerji sahəsində əməkdaşlıq

Uzun illərdir ki, Avropa İttifaqı və Türkmənistan xüsusilə enerji sektorunda əlaqələrin inkişaf etdirilməsi imkanlarını nəzərdən keçirir. Təbii qaz ehtiyatları ilə zəngin olan Türkmənistan ixrac marşrutlarını şaxələndirmək səylərində Transxəzər qaz kəməri layihəsi ilə qazın Xəzər dənizi vasitəsilə Azərbaycan, Türkiyə və digər Avropa ölkələrinə birbaşa və ya İran vasitəsilə Türkiyə və digər Avropa ölkələrinə svop müqaviləsi ilə nəqli imkanlarını gözdən keçirir.

Türkmənistan Xalq Şurasının sədri Qurbanqulu Berdiməhəmmədov martın əvvəlində Türkiyə Respublikasına səfəri zamanı bildirib ki, ölkəsi Xəzər dənizi, Azərbaycan və İran vasitəsilə Türkiyə və Avropa ölkələrinə təbii qaz göndərə bilər.

Bu səfər zamanı Türkiyə ilə Türkmənistan arasında qaz təchizatına dair anlaşma memorandumu imzalanıb.

Türkmənistan nümayəndə heyətinin Avropa paytaxtlarına səfərləri fonunda müşahidəçilər bildirirlər ki, Aşqabad Avropaya qaz göndərmək imkanlarına ciddi yanaşmağa başlayıb.

Böyük Britaniyada yerləşən Methinks konsaltinq təşkilatının enerji təhlükəsizliyi üzrə eksperti Con Roberts martın 17-də “Azadlıq” Radiosunun hazırladığı “Məclis” proqramına Türkmən hökumətinin Türkiyə və Avropa ölkələri ilə enerji sektorunda əməkdaşlığı inkişaf etdirməkdə maraqlı olması ilə bağlı müsahibə verib. O, müsahibəsində Avropa ölkələrinə qaz ixracı kanallarının diversifikasiyası səylərini şərh edib.

Ekspertin fikrincə, ölkələr arasında mövcud qaz kəmərlərinin təklif etdiyi imkanlar Türkmənistanın Qərb istiqamətinə ildə 30 milyard kubmetr kimi böyük həcmdə qaz göndərmək planını məhdudlaşdırır.

Türkmənistanla İran arasında illik ötürmə qabiliyyəti 20 milyard kubmetrə qədər olan qaz kəmərləri var. İran və Türkiyə arasında qaz kəməri ildə 14 milyard kubmetrə qədər qaz nəql etmək gücündədir. Hazırda Türkiyə bu sistem vasitəsilə İrandan təxminən 10-11 milyard kubmetr qaz idxal edir. Tehran Azərbaycan və İran arasında qaz kəmərinin illik ötürmə qabiliyyətini 5,5 milyard kubmetrə çatdırmağa çalışır.

Azərbaycan türkmən qazını öz ərazisindən tranzit etməyə hazır olduğunu bəyan edir, lakin bununla bağlı Türkmən tərəfinin təşəbbüs göstərməli olduğunu vurğulayır.

“Türkmənistan həmişə deyir ki, biz Qərbə qaz ixrac etmək istəyirik, həqiqətən də istəyir. Lakin onlar ildə 30 milyard kubmetr qaz nəql edə bilən sistemlərə ehtiyac duyurlar. Türkiyədə aparılan danışıqlarda qazın Türkiyəyə və ordan Avropaya göndərilməsi imkanları müzakirə olunanda ixrac üçün ilkin qazın həcmi kiçik idi, iki milyard kubmetr kimi", - britaniyalı ekspert Radionun Məclis proqramına deyib. 

Türkmənistan-İran qaz kəmərlərində İraqla Türkmənistan arasında razılaşdırılmış 10 milyard kubmetrə qədər türkmən qazı tapılmalıdır. Azərbaycan həmçinin svop sazişi vasitəsilə İran vasitəsilə ildə 2 milyard kubmetrə qədər Türkmənistan qazı almağa razılaşıb. Lakin bu müqavilə 2024-cü ilin yanvarında müvəqqəti olaraq dayandırıldı.

1997-ci ildə Türkmənistan və İran arasında Körpəcə-Qurtquy qaz kəməri, 2010-cu ildə isə Dövləttabat-Sarahs-Hanqıran qaz kəməri istifadəyə verilib.

Enerji ekspertinin fikrincə, Türkiyə türkmən qazını Azərbaycandan, xüsusən də təklif olunan Transxəzər qaz kəməri sistemi vasitəsilə idxal etməyə hazır görünür.

2023-cü ilin dekabrında iqtisadi əməkdaşlıq üzrə hökumətlərarası Türkmən-Türkiyə qrupu türkmən qazının İran vasitəsilə Türkiyəyə göndərilməsinin vacibliyini vurğulayıb. Bundan əvvəl isə Türkiyə rəsmiləri 2022-ci ilin yayında türkmən qazının idxalı üçün üç variantı müzakirə etdiklərini açıqlamışdı.

Roberts deyir ki, türklər türkmən qazını idxal etməkdə qərarlıdırlar: “Bildiyimə görə, Türkiyə də regionda qaz qovşağına çevrilməyə çalışır, eyni zamanda Türkiyə Rusiyadan böyük miqdarda qaz alır. Ona görə də Türkiyə hökuməti Rusiya qazından asılılığı azaltmaq və balans yaratmaq üçün enerji resurslarını, o cümlədən Türkmənistan qazının alınmasını artırmağa hazırdır”.

Transxəzər qaz kəməri layihəsi həyata keçirilsə belə, Azərbaycandan Avropa İttifaqı ölkələrinə mövcud qaz kəmərlərinin illik ötürmə qabiliyyəti böyük həcmdə türkmən qazının göndərilməsinə imkan vermir.

“Türkmən hökuməti indi vəziyyətə real yanaşmağa başlayır. Deyəsən, qazı Avropa ölkələrinə yalnız indiki kommersiya şəraitində göndərməyin mümkün olduğunu anlamağa başlayıblar. Mövcud kommersiya şərtləri yeni infrastrukturlara geniş miqyaslı investisiyaları dəstəkləmir. Onlar [potensial Avropa enerji tərəfdaşları] mümkün qədər mövcud infrastrukturlardan istifadə etməlidirlər”, - Roberts deyib.

Azərbaycan 2027-ci ilə qədər Cənub Qaz Dəhlizi vasitəsilə Avropa ölkələrinə 20 milyard kubmetrədək təbii qaz ixrac etməyi planlaşdırır. 2022-ci ilin dekabrında Aİ Cənub Qaz Dəhlizinin Azərbaycanın təbii qazı üçün illik tutumunun 10 milyard kubmetrdən 20 milyard kubmetrə qədər genişləndiriləcəyini açıqlayıb.

Alyans Rusiyanın Ukraynada davam edən müharibəsi fonunda rus qazından asılılığı azaltmağa və idxal marşrutlarını genişləndirməyə çalışır.

MA-Rusiya və MA-Çin qaz kəmərləri

Bu tendensiyalar arasında enerji ekspertləri Rusiyanın da Avropa bazarlarını əvəz etmək üçün Çinə qaz ixracını artırmağa çalışdığını bildirirlər.

Çin qazının əsas hissəsini Türkmənistandan alır. Daha əvvəl 2023-cü ilin mayında məlum idi ki, Çin yeni qaz kəməri layihələri baxımından Türkmənistanı Rusiyadan üstün tutur.

Robertsin sözlərinə görə, Rusiya Şərq istiqamətində Türkmənistanı qaz bazarından çıxarmağa çalışır. Xatırladaq ki, bir müddət əvvəl onlar Özbəkistan, Qazaxıstan, Rusiya və digər region ölkələrinin daxil olduğu Qaz İttifaqının yaradılması təklifi ilə çıxış etmişdilər.

Rusiya Özbəkistana qazı sovet dövründə çəkilmiş Orta Asiya-Rusiya qaz kəməri vasitəsilə satır. Məlum olduğu kimi, Rusiya Mərkəzi Asiya-Rusiya qaz kəməri ilə region ölkələrinə qaz göndərir və o qazın əvəzinə dolayı yolla Orta Asiya-Çin qaz kəmərindən istifadə və bu sistemdə iştirak etməyə çalışır.

Bu isə Türkmənistanın iqtisadi maraqlarına ziddir. Xatırladaq ki, Türkmənistan Rusiyanın “Qaz Birliyi” ilə bağlı şərhlərindən narazı qalıb və 2023-cü ilin yayında bəyanat yayıb.

Transxəzər tranziti

Britaniyalı ekspertin fikrincə, Transxəzər qaz kəməri layihəsinin tikintisi Türkmənistanın Qərb istiqamətində qaz ixracı üçün əlverişlidir: “Xəzərin Türkmənistan sahillərindən Azərbaycan sahillərinə qədər 78 kilometr uzunluğunda qaz kəmərinin çəkilməsi Qərbə ixraca təkan verə bilər.

Nisbətən kiçik xərclə yeni sistem [Transxəzər qaz kəməri layihəsi] işə salına bilər. Sistem işə salınarsa və transmilli layihəni digər hissələri [Cənub Qaz Dəhlizi] genişləndirilərsə, Türkmənistan da bu sistem vasitəsilə göndərəcəyi qazın həcmini artıra bilər. Düşünürəm ki, bu layihəni təkcə biz yox, türklər də nəzərdən keçirir. Bizim bu layihədə iştirak edib-etməyəcəyimiz bəlli deyil”, - deyə enerji eksperti bildirib.

İddialara görə, Transxəzər layihəsi işə düşəndə ilkin olaraq böyük həcmdə qazın ötürülməsi mümkün olmayacaq, çünki Türkmənistandan Azərbaycana qaz göndərilsə belə, bu qazı Azərbaycandan Avropaya nəql etmək çətindir. Mövcud obyektlərdə türkmən qazına yer yoxdur. Lakin o deyir ki, zaman keçdikcə Cənub Qaz Dəhlizi genişləndirilərsə, Türkmənistan Transxəzər qaz kəməri ilə göndərdiyi qazın həcmini də artıra bilər.

Müşahidəçilər Transxəzər layihəsi ilə bağlı maliyyə məsələlərinə işarə edərək, Avropa banklarının mədən enerjisi layihələrinə üstünlük vermədiyini bildiriblər.

Türkmənistan Xarici İşlər Nazirliyi 2023-cü ilin yayında xüsusi bəyanat yayaraq, Xəzər layihəsinin qarşısında heç bir siyasi, iqtisadi və maliyyə maneəsinin olmadığını vurğulayıb. Xarici siyasət idarəsi bu bəyanatda onu da bildirib ki, Transxəzər qaz kəməri layihəsinin tikintisi Türkmənistan və Azərbaycan arasında Xəzər dənizinin dibinin sərhədlərinin müəyyən edilməsindən asılıdır.

TAPİ-nin Əfqanıstan şöbəsi

Bu arada Türkmənistan TAPİ layihəsinin həyata keçirilməsi üçün də səylərin göstərildiyini bildirir. Vəziyyətlə tanış olan mənbə bu yaxınlarda “Azadlıq” Radiosunun müxbirinə bildirib ki, layihənin Əfqanıstan hissəsinin tikintisinə türkmən mütəxəssisləri göndərilib.

“Azadlıq” radiosunun digər mənbəyi də türkmən mütəxəssislərinin Əfqanıstana göndərildiyini təsdiqləyib və bildirib ki, onlar TAPİ layihəsinin Əfqanıstan hissəsinin tikintisinə deyil, Əfqanıstanın Xırat və Badqis əyalətlərində başqa qaz kəmərinin tikintisinə göndərilir. 

Türkmənistan rəsmiləri fevralın son həftəsində Kabildə, martın ilk həftəsində isə Aşqabadda Talibanın rəhbərlik etdiyi Əfqanıstan hökumətinin nümayəndələri ilə görüşüb.

Nəticə

Türkmənistanın dövlətin nəzarətində olan mediası Brüsseldə keçirilən görüşlərdə tərəflər arasında enerji əməkdaşlığına dair aparılmış məsləhətləşmələrin təfərrüatlarını açıqlamır.

Məlumat üçün bildirək ki, Türkmənistan mətbuatı 2023-cü ilin yayında Türkmənistan prezidenti Serdar Berdiməhəmmədovun ilin sonuna kimi Brüsselə səfərinin planlaşdırıldığını bildirib. Amma bu səfər hələ baş tutmayıb.

Tərcümə etdi: Ovqat.com