İpoteka kreditləri bazarında ilk problemlər artıq 2007-ci ildə başlasa da, qlobal maliyyə böhranının başlanğıcı “Lehman Brothers” bankının müflisləşdiyi gün – 2008-ci il sentyabrın 15-i hesab olunur. Həmin dövrdən artıq 10 il keçib. Nə dəyişib? Nədən dərs aldıq, nədən isə ala bilmədik?

Dəyişikliklər ilk növbədə inkişaf etmiş ölkələrin maliyyə bazarlarında özünü göstərdi, belə ki, böhran da məhz burada başlamışdı. Amerika və Avropa dərhal bank tənzimləməsini sərtləşdirdi, kapital təminatlığına tələbləri gücləndirdi, maliyyə sektorunun şəffaflığını artırdı. Avropa İttifaqında Bank İttifaqının (avrozonada) və hətta Fond bazarları İttifaqının yaradılmasına doğru ciddi addımlar atıldı. Avrozonanın böhrana qədər ağlasığmaz olan digər islahatları da müzakirə olunur.
Qeyd edək ki, inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün üç əsas dərs pul-kredit və büdcə siyasəti sahələrinə aiddir.

Böhranın mühümlüyü

Birinci dərs: Böhranın zərbəsini zəiflətmək üçün inkişaf etmiş daxili maliyyə sistemi labüddür. Bunun üçün isə, öz növbəsində, zəif və öncədən görülən böhran lazımdır. Böhran yüksək qaldığı təqdirdə, qeyri-müəyyənliyin də səviyyəsi olduqca yüksək olur. Bu səbəbdən də uzunmüddətli maliyyələşmə yalnız dollar və ya avroda mümkündür. Bunun nəyə gətirib çıxardığını biz hazırda Türkiyədə müşhidə edə bilərik. 2017-ci ildə Türkiyə hökuməti iqtisadiyyatın ikirəqəmli böhrana gətirib çıxaran geniş kredit təşviqini həyata keçirdi. Lirədə uzunmüddətli kreditləşmə tükəndi, şirkətlər və banklar dollar kreditlərinə daha da çox güvənməyə başladılar. Buna görə də FES dərəcəsinin artması ciddi makroiqtisadi  burulğana gətirib çıxardı. İnvestorlar çaxnaşmaya düşdülər, lirənin məzənnəsi düşdü. Lirədə olan illik kredit dərəcəsi qadağanedici rəqəmlərə çatdı.
Qeyd edək ki, böhran başlayana qədər çevik məzənnəyə və böhran targetləşməsinə keçmiş  xammal iqtisadiyyatları krizisi nisbətən asan keçirdilər. Məsələn, Avstraliya resessiyadan yan keçə bildi. Avstraliya dollarının məzənnəsinin üçdən biri qədər düşməsinə baxmayaraq, inflyasiya məqsədli diapazonda (3%-dən aşağı) qalırdı. Nəzəri cəhətdən, bu, belə də olmalı idi (inflyasiya targetləşməsinin konsepsiyası məhz buna görə hazırlanmışdı). Lakin 2008-2009-cu illərin böhranı bu konsepsiyanın ilk dayanıqlıq sınağı oldu. Halbuki inflyasiya targetləşməsi ilk dəfə 1990-cı illərin əvvəllərində ingilis-sakson ölkələrində tətbiq olunub.

Xilasedici ehtiyatlar

İkinci dərs: ehtiyat fondlarının mühümlüyüdür. Öncəki böhranlar ən çətin dönəmin pula ehtiyacı olan zaman maliyyə bazarlarının inkişaf etməkdə olan ölkələri (daha etibarlı inkişaf etmiş ölkələrin alətlərində yığıma üstünlük verərək) dəstəkləməkdən imtina etməyinin olduğunu göstərdilər. Ona görə də, həmçinin əksər inkişaf etməkdə olan ölkələr  2008-ci ilin böhranı ilə tarixdə ilk dəfə olaraq “qara gün”ə saxlanmış vəsaitlə mübarizə aparmalı oldular. Bu ölkələr böhranın təsirini zəiflədə bildilər.

Dövlət xilas edəcək

Üçüncü dərs: ingilis-sakson maliyyə sistemi əvvəllər hesab olunduğu kimi yaxşı işləməsə də, o, yenə də dünyada ən yaxşı olaraq qalır. Bəzi qərb tənzimləyiciləri və aparıcı maliyyə şirkətləri həm risklərin idarə edilməsində, həm səriştəsizlik, həm də maraqların ixtilafının qarşısının alınmasında bacarıqsızlıq nümayiş etdirdilər. Hətta 2008-ci ildə zərər çəkməyənlər də, LIBOR bazarında və London Kiti ətrafında yaranan növbəti qalmaqallara cəlb edilmişdilər. Lakin bütün çatışmazlıqlarına (əksəriyyəti son illər düzəldilən) baxmayaraq, qərb maliyyə sistemi ən yaxşısıdır. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin, dövlət sektorunun dominantlığına əsaslanan da daxil olmaqla, alternativini yaratmaq cəhdləri hələ ki, dollar və avronun dünya iqtisadiyyatında dominantlığının zəifləməsinə gətirib çıxarmayıb.
Məsələn, böhrana cavab olaraq Çin iqtisadiyyatında kreditləşməsinin kəskin genişləndirilməsi ciddi maliyyə disbalansı və risklər yaratdı. Dövlət banklarının kredit portfelinin aşağı keyfiyyəti, sənaye və tikinti sektorunda artıq güc, qeyri-şəffaf maliyyə alətləri Çinin hazırkı rəhbərliyinin əsas problemləridir.
2008-ci ilin əsas dərsi nə rəqib bazarların öz potensiallarını tükəndirməyində, nə də investisiyanın hara və necə yatırılmasının dövlətin daha yaxşı bilməyində deyil. Almalı olduğumuz əsas dərs odur ki, maliyyə sektorunda qaçılmaz olan maraqların ixtilafı tənzimlənməsə, həm inkişaf etmiş, həm də inkişaf etməkdə olan ölkələrdə acgözlük, məsuliyyətsizlik və səriştəsizlik, nəinki banklar, eləcə də bütün iqtisadiyyat üçün faciəvi nəticələrə gətirib çıxara bilər.

İnsider.az

Nigar Orucova