Hakkı Uygur
İRAM Center | İran Araşdırmaları Mərkəzi
 
Səkkiz il əvvəl, Həsən Ruhani 7-ci Prezident seçiləndə İranın izləyəcəyi əsas xarici siyasət yolu haqqında çox aydın fikirlər mövcud idi. Sələfi Əhmədinejadın Oman vasitəsilə başlatdığı İran-ABŞ danışıqları Ruhani hakimiyyəti dövründə ciddi irəliləyiş əldə etmişdi və məqsəd bəzi texniki detalları aydınlaşdırmaq, sonradan Ortaq Hərtərəfli Fəaliyyət Planı adlandırılacaq sazişi imzalamaq idi (Nüvə anlaşması). 
 
Üstəlik, sözügedən gizli danışıqlar İnqilab rəhbəri Ayətullah Xameneinin xəbəri və razılığı ilə baş tutduğundan, ölkədəki rəqiblərinin reaksiyalarından qorxmaq üçün heç bir səbəb yox idi. Həqiqətən də işlər planlaşdırıldığı kimi getdi və müxalifətin nəzarətində olan Milli Təhlükəsizlik Şurasının baş katibi Admiral Əli Şamxani şəxsən müdaxilə edərək Parlamentin sədri Əli Laricani ilə görüşdükdən sonra bir neçə saat ərzində Sazişi təsdiqlədi. Onilliklər boyu siyasi tabu olan ABŞ-la danışıqlar və uzlaşma "qəhrəmanlıq müqaviməti" olaraq konseptləşdirildi və çoxtərəfli Saziş İslam Respublikası tarixində bir dönüş nöqtəsi olaraq qeyd edildi. Razılaşma həm ölkə daxilində, həm də xaricdə çox müsbət qarşılandı; hökumət və onun nüfuzlu şəxsləri hakimiyyətdəki mövqelərini möhkəmləndirdi, İran iqtisadiyyatı son 40 ilin ən müsbət göstəricilərinin şahidi oldu. Ancaq xoşbəxt hekayə uzun sürmədi və 2016 -cı ildə Trampın ABŞ prezidenti seçilməsi ilə Ruhani üçün qara günlər başladı. Bu gün artıq Ruhaninin ölkədəki vəziyyəti qeyri-müəyyənliyini qoruyur. Ona qarşı onlarla ittiham və iddia qaldırıldığını və Məsləhət Şurasına müşavir təyin edilmədiyini nəzərə alaraq, keçmiş təcrübə və gözləntilərin əksinə olaraq, bu yaxınlarda vəfat edən Əbülhəsən Bani Sədrdən sonra inqilab rəhbəri ilə aralarındakı ixtilafı səbəbilə tarixə ən ağır bədəl ödəyən ölkə başçısı kimi düşə bilər. Bəzi sələfləri kimi Qorbaçov olmaqda günahlandırılan Ruhani xüsusən ABŞ və dünya ilə yeni bir başlanğıc qurmaq və siyasi atmosferdən istifadə edərək daxili siyasətdə köklü islahatlar aparmaq istədiyi üçün ən şanssız prezidentlərdən biri oldu. 
 
Aylar öncə ölkədəki nüfuzlu qruplar arasında prezidentlik mövzusunda fikir birliyi əldə etdiyi və seçilmək üçün ciddi bir seçki mühəndisliyi həyata keçirdiyi İbrahim Rəisinin kampaniyasındakı xarici siyasət ritorikası, yuxarıda qeyd olunan xəyal qırıqlığına cavab olaraq formalaşdı. Ruhaniyə qarşı irəli sürülən ittihamlar bu şəkildədir: “ABŞ ilə uzlaşma və razılaşmanın mənası yox idi və İran bütün öhdəliklərini yerinə yetirsə belə, ABŞ bəhanə edərək İrana haqq etdiyi qazancları verməzdi. Bu səbəbdən, Ruhani hökumətindən fərqli olaraq, ümumiyyətlə Qərbdən və xüsusən ABŞ -dan gözləntilər olmamalı, İranın regional əlaqələri ön plana çıxarılmalı və qonşu ölkələrlə əlaqələr inkişaf etdirilməlidir”. Bu ittihamlar Rəisinin seçki kampaniyası zamanı və sonrasında istifadə etdiyi ən əhəmiyyətli xarici siyasət arqumenti oldu. Rəisi və komandasına görə, nüvə sazişi danışıqlarının bərpası ilə bağlı heç bir problem yoxdur, ancaq ABŞ -ın öz öhdəliklərinə qayıtmalıdır və ballistik raketlər yaxud regional siyasətlər kimi fərqli bir məsələdən söhbət gedə bilməz. Vyanadakı danışıqlar indiyə qədər başlamadığı üçün tərəflərin gözləntiləri arasındakı uçurumun necə bağlanacağı və ABŞ ilə danışıqların necə sona çatacağı bəlli deyil. Yeni hökumətin bu mövzuda açıqlamaları artıq aydın olduğu üçün heç kim bu mövzuda təəccüblənmədi və məyus olmadı, ancaq son həftələrdə regional siyasətdə və qonşularla münasibətlərdə prezident və tərəfdarlarının gözləmədiyi şəkildə inkişaf edir.
 

 
Pəncşir
 
Yenicə formalaşan İran hökuməti üçün ilk regional problem Əfqanıstandan gəldi. ABŞ-ın 2001-ci il işğalından sonra təsir gücünü zamanla artırdığı ölkədə, heç kimin gözləmədiyi kimi, Taliban Kabili ələ keçirdi və təşkilat içi güc mübarizəsində İrana qarşı sərt mövqeyi ilə tanınan Haqqani qrupunun önə çıxması İranı olduqca narahat etdi. Keçən il Taliban ilə müxtəlif görüşlər keçirən və ölkədəki nümayəndələrini qəbul edən və mətbuata Taliban haqqında yumşaq bir dil istifadə etməyi tapşıran İran səlahiyyətliləri bu hadisələrlə əlaqədar olaraq Taliban əleyhinə çıxışlarını sərtləşdirdi. Bunun üzərinə ölkə mətbuatının dili o qədər dəyişdi ki, hətta "Pənçşir müqavimətini" dəstəkləmək üçün əfqanlardan ibarət muzdlu Hazara döyüşçülərinin bu ölkəyə göndərilməsini təklif etdilər. Son illərdə daxili siyasətdə getdikcə daha çox səhnədən uzaqlaşdırılan millətçi-islahatçı bölmələrin Pənçşir vasitəsi ilə "Tacik müqaviməti" söhbətini yenidən gündəmə gətirdikləri müşahidə edilirdi. Qeyd olunan Fars/Tacik milliyətçilik dalğası, İran sərhədləri xaricində yaşayan həmfikirləri ilə son illərdə ölkədə yaşayan kürd və türk mənşəli insanların inkişaf etdirdikləri həmrəylik fikrinə bir reaksiya olaraq da şərh edilməlidir. 
 
İslamabadın da İranda bu anti-Taliban əleyhinə şüarlarda öz payı var. Tehran və Qumda "Pakistanla Talibanın üstünə keç" şüarları tez-tez eşidilməyə başlayıb. Ancaq sosial mediada bu kampaniyalar uzun sürmədi, nüfuzlu mühafizəkar şəxslər fars millətçi islahatçı kütlələrinə "Bu qədər istəyirsinizsə, İslahatçılar Briqadasını quraraq özünüz mübarizə aparın" dedilər. Bununla da müzakirələr başa çatdı. Eyni günlərdə millətçi-islahatçı qanadın nüfuzlu simalarından olan Əhməd Nakibzadənin Türkiyə və Qətəri hədəf alan müsahibəsi də diqqət çəkdi. Türkiyə və Qətərin İranın əsl düşməni olduğunu, lakin bunu göstərmədikləri üçün Səudiyyə Ərəbistanı və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərindən (BƏƏ) daha təhlükəli olduqlarını iddia edən məşhur akademik, yeni bir Türkiyə əleyhinə kampaniya alovlandırdı.


 
Qarabağın işğaldan azad olması İran üçün nə deməkdir?
 
2020-ci ildə işğal olunmuş Qarabağ torpaqlarının əksəriyyətinin erməni qüvvələrindən təmizlənməsi ilə nəticələnən Vətən Müharibəsinin ildönümünə təsadüf edən günlərdə İran-Taliban/Pakistan gərginliyi birdən-birə öz yerini İran-Azərbaycan gərginliyinə yol verdi. Son illərdə İranda görməyə öyrəşdiyimiz və Aras bayatısı böhranında son örnəyini gördüyümüz qəzəb və öfkə sindromu millət vəkillərindən ruhanilərə, akademiklərdən jurnalistlərə qədər bütün seqmentlərə təsir göstərdi. Bir çox iranlılar İsrailin ölkənin şimal sərhədində məskunlaşdığını və Türkiyənin dəstəklədiyi "təkfirçi terrorçuların" bölgəyə gətirildiyini iddia etdi; çirkin karikaturalar və qonşu ölkələrin liderlərinə eyhamlar, adət olduğu kimi, ölkənin mətbuatında və sosial mediada geniş şəkildə paylaşıldı.
 
Paşinyan hökumətinin barışıq siqnallarına baxmayaraq, işğal altında olan Xankəndinə getmək üçün israrla Azərbaycan torpaqlarından keçmək istəyən İran yük maşını sürücülərinin həbsi, İranın İrəvandakı səfiri işğalçı erməni əsgərlərini ziyarət edərək cəbhə xəttindən şəkillər paylaşdı; Türkiyə, Azərbaycan və Pakistan ordularının birgə təlimi, ölkədəki bəzi ruhanilər və məmurların Azərbaycana qarşı ittihamları son 30 ildə iki ölkə arasındakı gərginliyi ən yüksək həddə çatdırdı. İttihamlara birbaşa cavab verən Prezident İlham Əliyev İranın əks təliminin vaxtını əhəmiyyəti üzərində dayandı və bunun təkcə özünün yox, dünya azərbaycanlılarının bir sualı olduğunu vurğulayınca gərginlik artdı. Mətbuat İran təyyarələrinin Azərbaycan təyyarələri üçün bağlandığını, İran yük maşınlarının keçidinə Gürcüstan tərəfindən qadağa qoyulduğunu, eyni zamanda İran Lideri Xamneyinin nümayəndəsi olan və təxminən 30 ildir Azərbaycanda yaşayan Ocaqnejadın Bakıdan uzaqlaşdırıldığını bildirdi. Bakının hadisələrə reaksiyası aydın ölçülü olsa da, İran tərəfindəki kampaniyalar bir neçə həftə davam etdi və Türkiyə də bu qaralama kampaniyalardan və ritorikadan öz payını aldı.
 
 
Bu məqamda, savaşın bitməsindən bir il sonra İranın reaksiyasının niyə bu qədər yüksək olduğu sualını vermək mümkündür. Bir sözlə, 30 illik işğalla ortaya çıxan status-kvo, Ermənistanın praktiki olaraq İran üçün vəkalət gücü kimi fəaliyyət göstərməsinə səbəb oldu. Başqa sözlə, İrəvan rəhbərliyi iki Türk ölkəsi arasında qarşıdurma mövqeyi, fiziki və siyasi uçurum yaratmaqla Cənubi Qafqazda təbii əməkdaşlığın və iqtisadi inteqrasiyanın yaranmasının qarşısını aldı, Rusiya və İran üçün faydalı bir vasitə oldu. İran işğaldan sonra yeni geosiyasi tarazlığın Türkiyə və Azərbaycanı tək-tək gücləndirdiyini deyil, həm də iki ölkənin regional əməkdaşlığının Cənubi Qafqaza hakim olduğunu və uzunmüddətli siyasi və logistika planlarını pozduğunu düşünür. Üstəlik, müharibə zamanı meydana gələn Türk millətçiliyinin xəritələri təkcə şimal sərhədlərində deyil, İran daxilindəki sosial tarazlıqlara da təsir edəcəyindən narahatdır. Bu səbəbdən İranın Ermənistandan çox Qarabağın azadlığına reaksiyası və ya Paşinyanın Tehrandakı Ermənistan səfirini geri çağırması kimi hadisələr sübut edir ki, illərdir davam edən işğal əslində Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsindən daha böyük bir mənzərənin bir hissəsidir. 


 
İraq Seçkiləri
 
İranın Cənubi Qafqazda işğalın sona çatması və Ermənistanın bölgə ölkələri ilə normallaşma ehtimalı ilə bağlı narahatlığı davam edərkən, Tehranın bəyənmədiyi üçüncü bir sahədə bəzi proseslər baş verdi. Milyonlarla insanın küçə nümayişinin hədəfi olan hökumətin erkən seçki qərarından sonra İraqda parlament seçkiləri keçirildi və İranın müdaxiləsinə qarşı çıxması ilə tanınan siə lideri Müqtəda əs-Sədr səslərini böyük ölçüdə artırmağı bacardı. İştirakçılığın çox aşağı olduğu seçkilərdə nümayişçilərə yaxın olan müstəqil namizədlər də əhəmiyyətli uğurlar əldə etdi, İran tərəfdarı Fəth Koalisiyası isə cəmi 17 yer qazana bildi. Hadi Əmiri kimi İranlı Haşdi Velayi komandirləri seçkilərdə qanun pozuntuları olduğunu iddia edərkən, Qüds Qüvvələri komandiri İsmail Qaani nəticələri qiymətləndirmək üçün Bağdada getdi və Tehrana bağlı qrupların yol xəritəsini təyin etməyə çalışdı. Ancaq Müqtəda əs-Sədrin özlərini Müqavimət Qüvvələri kimi qələmə verən bu qruplara sərt şəkildə xəbərdarlıq etməsi və silahın yalnız dövlətin əlində olması lazım olduğunu bildirməsi diqqət çəkdi. İranın Nəcəfdə Böyük Ayətullah Sistaninin rəhbərliyi altındakı şiə mərcei ilə yollarının ayrılması və ona bağlı hərbçi qrupların seçkilərdə uduzması Tehranı İraqda çətin günlərin gözlədiyini göstərir. Əslində, seçki nəticələrində heç bir təəccüb yoxdur, çünki son illərdə müxtəlif tədqiqat qurumlarının hazırladığı sorğulara görə, hətta şiə camaatında da İrana baxış son dərəcə mənfidir, bunun əsas səbəbi isə xüsusilə son 10 ildə bütün böhranların arxasında İran təsirinin dayandığı barədə ümumi fikrin olmasıdır. Seçkilərin qalibi olan Sədrə alternativ baş nazirliyə namizəd ola biləcəyini açıqladığı adamların heç biri İrana məqbul kimi görünmür, bu halda balansı qoruyan biri olaraq tanınan Mustafa Kaziminin baş nazir olaraq qalma ehtimalı daha yüksəkdir. Lakin proses heç bir problem olmadan tamamlanarsa, Kaziminin mövqeyini sərtləşdirəcəyi və müvəqqəti dövrdən fərqli olaraq, xüsusilə də Həşdi Velayi qruplarının zərərsizləşdiriləcəyi vacib addımlar atacağı gözlənilir. Çünki ABŞ, Səudiyyə və hətta Türkiyənin hədəflərinə qarşı azğın hərəkətlər edən bu qruplar heç bir şəkildə mərkəzi hökumətin nəzarəti altında deyil və bəziləri də PKK ilə əlaqəli olan bu təşkilatlar kimi tanınır. Məhz həmin qruplar son illərdə korrupsiya əleyhinə keçirilən etiraz aksiyalarında onlarla İraqlı fəalını edam etmişlər.
 
Nəticədə ABŞ -ın başçılıq etdiyi Qərb dünyası ilə problemləri olan, lakin üz tutduğu Şərq ölkələrindən gözlədiyi dəstəyi ala bilməyən Tehran son zamanlar bölgədəki inkişaflar qarşısında da hazırlıqsız yaxalandı və abartılı reaksiyalar verdi. Fars millətçi dairələri üçün yarı müqəddəs sayılan Persepolis ziyarətinin timsalında göründüyü kimi, Rəisinin heç xoşuna gəlməsə də, bu süni millətçilik dalğasının daxili siyasətdəki funksiyası və mənası aydındır. Ancaq son vaxtlar "düşmənlərimizlə əhatələnmişik" süni təhlükənin icadının İranın nüvə fəaliyyətləri ilə əlaqəli olması ehtimalı da göz ardı edilməməlidir. Buna baxmayaraq, İran Baş Qərargah rəsi Bakirinin və Pakistan xarici işlər nazirinin müavini Keninin Türkiyəyə səfərləri, eləcə də Bakı ilə telefon əlaqəsi problemlərin həllində diplomatiyanın yeganə vasitə olduğunu ortaya qoyur. Regional normallaşma və əməkdaşlıq, milli maraqlarını təmin edə biləcəyi və narahatlıqlarını masaya gətirə biləcəyi hər kəs kimi İran üçün də ən uyğun mühiti təmin edəcək.