Kamal CAMALOV
Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi,
AYB-nin üzvü

Azərbaycan Respublikasının prezidenti cənab İlham Əliyev Azərbaycan ədə­biy­yat­şü­naslığının görkəmli nümayəndəsi, tanınmış tənqidçi və mətnşünas alim, Azərbaycan Res­publikasının Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, Əməkdar elm xadimi, fi­lo­lo­gi­ya elmləri doktoru, professor Əziz Mirfeyzulla oğlu Mirəhmədovun anadan olmasının 100 illiyi ilə bağlı 28 fevral 2020-ci ildə Sərəncam imzalamışdır.
 
Əməkdar elm xadimi Əziz Mirəhmədov Azərbaycan ədəbiyyatı və pedaqoji fikir tarixində rea­lizm, romantizm, satirik cərəyan, bədii fikirlə sosioloji-fəlsəfi fikrin mü­na­si­bət­ləri, ənənə, qar­şılıqlı ədəbi əlaqələr və sair kimi filoloji-pedaqoji-psixoloji mövzularla bə­rabər, Azər­bay­can mənəvi mədəniyyəti ilə – incəsənət, dövri mətbuat, kitab tarixi, mətn­­şünaslıq və mə­xəzşünaslıqla da maraqlanmış, çox vaxt bir-biri ilə sıx bağlı, bir-birini ta­mamlayan bu iki predmeti sintez halında öyrənmişdir.
 
Əziz Mirəhmədovun (1920-2002) pedaqoji ictimaiyyət tərəfindən yüksək qiy­mət­lən­dirilən “So­vet Azər­bay­­­canının kitab mədəniyyəti”, “Yazıçılar, talelər, əsərlər”, “Azər­bay­can ədə­biy­ya­tına dair tədqiqlər”, “Sabir”, “Məhəmməd Hadi”, “Azərbaycan Molla Nəs­rəddini” kimi mo­noq­ra­fiyaları bu gün də tədqiqatçı alim və müəllimlərin stolüstü ki­ta­bıdır. Ona görə ki, Əziz Mi­rəh­mə­dov bu əsər­lərin içərisində bəhs olunan maarifçi ba­ha­dır­ları Azər­baycan, Le­ninq­­­rad (Sank Pe­ter­burq), Moskva, Gürcüstan, İrəvan ar­xiv­lə­rin­dən, küt­lə­vi və şəxsi ki­tab­xa­na­lar­dan, üzərini toz basmış qovluqlardan vərəqləyərək gün üzü­nə çı­xar­mışdır. Elmin və təh­silin inkişaf ta­ri­xini əks etdirən çoxlu sayda yeni sə­nəd­lə­ri və mən­bələri elmi döv­riy­yə­yə daxil et­miş­dir. Bununla da Əziz Mirəhmədov xal­qı­mı­zın ta­ri­xi­nin kifayət qə­dər öy­rə­nilməmiş qa­­ran­lıq səhifələrinin zəngin arxiv materialları əsa­sında təd­qiq edil­mə­­sini və ya­zılmasını, ye­ni ta­rix konsepsiyasının əsaslı surətdə iş­lə­nib ha­zır­lan­masını təd­qiqatçılar, ta­rixçi alim­lər, bü­tövlükdə ədəbiyyat və pedaqoji fikir ta­rixçiləri qa­r­şısında mühüm bir və­zifə kimi qoy­­muş­dur.


 
“Ədə­­biyyatşünaslıq terminləri”, “Ədəbiyyat müntəxabatı”, “Ədə­biyyat” kimi dərs va­­sitləri, lüğət və proqramlar hazırlaması Əziz Mirəhmədovun vətənə, xalqa, millətə fə­da­­kar xidmətinin ən bariz nümunəsi, əsl vətəndaşlıq örnəyidir. Bütün bunlar Əziz müəl­li­­min yaradıcılığının həyatiliyinin və həmişəyaşarlığının sübutudur.
 
Azərbaycan ədəbi-pedaqoji tənqidin inkişafında Əziz Mirəhmədovun xidmətləri bö­yükdür. Əziz müəllimin ədəbi prosesdə olan tənqidləri də istiqamətverici tənqid ol­muş­dur. Onun tənqidi yazıları xeyirxahlıq, tərbiyəedici, maarifləndirici və qeyd et­di­yi­miz ki­mi istiqamətverici yöndə olan tənqidlər olmuşdur. Öz tənqidi qeydləri ilə tənqid olunanın “mən”ini kiçiltməmiş, adiləşdirməmişdir. Əksinə, tənqid etdiyi “mən”i öz sə­viy­yə­sin­də sax­lamışdır.
 
Əziz Mirəhmədovun fundamental tədqiqat əsərlərinin işlənmə metodikasında (“Sabir” – 1958, “Azər­bay­can Molla Nəs­rəd­di­ni” – 1980, “Azərbaycan ədəbiyyatına dair təd­qiq­lər” – 1983, “Məhəmməd Hadi” – 1985 və s. ) ona məx­­sus borc, məsuliyyət, milli qürur, vətəndaşlıq qeyrəti, milli ləyaqəti özünə ehtiva edən xoş əməl, qayğıkeşlik, xe­yir­xah­lıq, vicdanlılıq, insanpərvərlik kimi keyfiyyətlərin tə­zahürü aydın duyulur və hiss edi­lir. Bu da onun milli vətəndaşlıq şərəfindən və yet­kin­li­yin­dən qaynaqlanmışdır. Geniş ədə­bi yaradıcılıq diapozonu və fəaliyyət dairəsinə malik Əziz Mirəhmədovun əsərlərində özü­nü göstərən elmi-tədqiqat metodlarının təhlili gös­tə­rir ki, o, əqli imkanlarının ma­hiy­yə­tini özündə əks etdirən təfəkkürün müxtəlif for­ma­la­rın­­dan bəhrələnmişdir. Özü də bu me­todika fasiləsizliyi, məntiqiliyi, tarixiliyi və di­na­mik­­liyi ilə oxucunun diqqətini cəlb etmişdir.
 


Bu cəhətdən Əziz Mirəhmədovun namizədlik dissertasiyası əsasında hazırlamış “Sabir” adlı monoqrafiyası xüsusi ma­raq doğurur. Kitabda Mirzə Ələkbər Sa­birin mü­hi­tin tə­si­rin­dən qaynaqlanan həyatı, prak­tik pedaqoji fəaliyyəti və ideyaları, o cüm­lədən Sa­bi­rin gö­rüş­­lərinin digər aspektləri təd­qiq və təhlil edilmişdir. Əziz Mi­rəh­mə­dov Mirzə Ələk­bər Sa­­birin millətinin ma­arif­lən­mə­sində ana dilinin rolu, millətinin mə­nə­vi şüurunun for­­ma­laş­­masında əqli, milli əxlaqi tərbiyənin imkanları, məktəb, müəllim haq­qında satirik şeir­­lə­­rinin əhəmiyyətini yaradıcı təfəkkür süzgəcindən keçirmişdir. Mi­rəh­mədov ideya və mü­­­lahizələrini satirik şairin (“Sabir realizminin ideya-bədii mənbələri və tarixi kökləri”, “Sa­­bir və XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında satiranın bəzi məsələləri”, “Sa­bir şeirinin hə­ya­­­ta və ədəbiyyata təsiri” və s.) və ilk dəfə tədqiqata cəlb etdiyi ma­te­rial­lara istinadən inan­­­­dırıcı və alim məntiqinə müvafiq, dövrün reallıqları fonunda təhlil edə­rək ümu­mi­ləş­dir­­­mişdir. Mirzə Ələkbər Sabir yaradıcılığı və ictimai-siyasi baxışlarına ya­naşma priz­ma­sı birmənalı deyil, müxtəlif istiqamətli olmuşdur. Əziz Mirəhmədovun ya­naşma tərzi hər cür təhrif, şəxsi və subyektiv fikirlərdən uzaq olmaqla, milli tə­əs­süb­keş­liyi ifadə edən pe­şə­kar tədqiqatçı, vətəndaş-alim mövqeyinin prinsipiallığını əks et­dir­miş­dir.
 
Əziz Mirəhmədov doktorluq dissertasiyası müdafiəsini çox gecikdirmişdir. Bu ge­cik­mə isə ziyalıların bir çoxunu xeyli narahat etmişdir. Belə narahatçılıq ya­şa­yan­lar­dan biri də xalq yazıçısı Elçin olmuşdur. Akademik Məmməd Cəfərin yaradıcılıq gö­rüş­lə­ri­­ni “Cə­fər müəllim” adı ilə təhlil edən Elçin İlyas oğlu yazır: “O vaxt Əziz Mi­rəh­mədov dok­tor­luq dissertasiyasının müdafiəsini elə hey uzadırdı və yaxın adamlar hər dəfə Əziz müəl­­­li­mi görəndə nə vaxt müdafiə edəcəyini soruşurdu. Mən də daxil ol­maq­la ha­mı bunu so­ru­şur­du, təkcə Cəfər müəllimdən başqa. Əziz müəllim tez-tez bizim şöbəyə gə­lirdi, Cə­fər müəl­limlə onun arasında... sabit bir dostluq var idi, oturub, necə deyərlər, söh­bət­ləş­ir­di­­lər, zarafatlaşırdılar və yaxşı yadımdadır, bir dəfə mən Cəfər müəllimdən so­ru­şanda ki, nə üçün dostuna təsir etmir ki, tez müdafiə etsin, Cəfər müəllim özünə xas olan bir sa­kit­lik­lə (əs­lində müsahibini sakitləşdirə-sakitləşdirə!) dedi: “Əziz ciddi adam­dır”. Həmin üç kəl­mə söz çox şey deyirdi, ən əsası isə bunu deyirdi ki, müdafiəyə nə var ki, müdafiə asan şey­dir. Cəfər müəllim yaxşı bilirdi ki, dostu bəzi başqaları kimi, mü­da­fiə­ni elmi ad al­maq xət­rinə etmir, ədəbiyyatşünaslıq elminin naminə çalışır. Yoxsa doğ­ru­dan da mü­da­fiə­yə nə var ki... (xüsusən də Əziz Mirəhmədov kimi güclü qələm sahibi üçün!” [Bax: Elçin. Klas­sik­lər və müasirlər. Bakı: Yazıçı, 1987, səh.151].


 
Sabirşünas və Məmmədquluzadəşünas alim Əziz Mirəhmədov, nəhayət 1973-cü il­də “Cəlil Məmmədquluzadə və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan dövrü mətbuat mə­sə­lə­­lə­­ri” mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmişdir. Həmin tədqiqat əsəri əsa­sın­da hazırlamış olduğu “Azər­bay­can Molla Nəs­rəd­di­ni” (1980) adlı sanballı mo­noq­ra­fi­ya­sı “milli ədəbiyyatşünaslığımızın nadir və qiymətli nümunəsi hesab olunur”.
 
Əziz Mirəhmədovun müqəddimə, beş fəsil, son söz və məxəzlərdən ibarət olan “Azər­­­bay­can Molla Nəs­rəd­di­ni” sanballı mo­noq­ra­fi­ya­sına hər dəfə nəzər salsaq gö­rə­cə­yik ki, müəllifin öz tədqiqatında istinad etdiyi metodika-təhlil, mühakimə, fikir və ide­ya­lar obyektiv faktlara, təmkinli, sistemli araşdırmalara, arxiv sənədlərinə, yazılı ədə­biy­ya­ta, obyektiv yanaşma prinsipinə əsaslanmışdır. Milli təəssübkeşlik baxımından tədqiq edi­lən monoqrafiyanın birinci fəsli “Cəlil Məmmədquluzadə dünyagörüşünün təşəkkülü və inkişaf istiqamətləri” adlanır. İki yarımfəsildən ibarət olan bu fəsildə Mirzə Cəlilin “yed­di-səkkiz yaşında ikən Naxçıvanda Hacı Bağırın və Molla Əlinin məktəblərində oxu­ma­ğa başlaması” [Bax: səh.9] və Qori müəllimlər seminariyasında oxuduğu illər [Bax: səh.12] əks etdirilmişdir. Azərbaycan, rus və avropa nümayəndələrindən Füzuli, Zakir, Seyid Əzim, Aksakov, Qriboyedov, Qoqol, Turgenev, Qonçarov, Krılov, Puşkin, Ler­man­­tov, Tolstoy, Uşinski, Piroqov, Şekspir, Pestalotsi, Conn Lokk, Komenski və di­gər­lə­ri­nin Cəlil Məm­mədquluzadənin dünyagörüşünə və gələcəkdə elmi-pedaqoji fəaliyyətinə gös­tə­rə­cə­yi təsir təhlil edilmişdir.
 
Monoqrafiyada milli mənlik şüuru və ləyaqətin yetişən nəsildə inkişaf edib for­ma­laş­masında, müəllim və məktəbin aparıcı rolu haqqında Cəlil Məmmədquluzadənin gö­rü­şü təhlil olunmuş, ilk mənbələrdən gətirilən iqtibaslarla təsdiqlənmişdir. Milli mənlik şüuru və lə­yaqət kimi əxlaqi kateqoriyalar baxımından yanaşma prinsipi elmi tədqiqat me­­­tod­la­rı­nın aparıcı istiqamətlərdən olduğunu gözəl dərk edən Əziz Mirəhmədov mo­noq­rafiyanın di­gər hissələrində də bu səmimi duyuma sadiq qalmışdır. Bu özünü Cəlil Məm­məd­­qu­lu­za­də­nin ana dili və onun tədrisi haqqında fikirlərinin üzə çıxarılaraq təhlil edil­mə­sində daha ba­­riz göstərir. Çünki ana dili xalqın milli varlığı, milli şüurun inkişaf və for­malaşmasında xal­­qın yaratdığı əvəzolunmaz incidir. Elə bu səbəbdən də Əziz Mi­rəh­mə­dov əsərində Cə­lil Məmmədquluzadənin ana dili və onun məktəblərdə tədrisini tə­xi­rə­sa­lınmaz vəzifə ki­mi irəli sürdüyünü, bu sahədə hər cür müqavimət və maneələrə qarşı qə­tiyyətli mü­ba­ri­zə­si­ni əsil elmi tədqiqatçıya məxsus yanaşma ilə təhlil etmişdir. Ana dili və onun tədrisinə la­qeyd münasibət göstərənlərə Cəlil Məmmədquluzadənin – “Yazıda bö­yük cürətimiz o ol­du ki, açıq ana dilində yazmaqdan biz utanmadıq” [Bax: səh.243] ki­mi fik­ri ön plana çə­kən Əziz Mirəhmədov Cəlil Məmmədquluzadənin ana dilinin qo­ru­nub sax­lanılacağına, in­kişaf edib zənginləşəcəyinə nikbin baxışını diqqətdən qa­çır­ma­mış­dır.


 
“Fırtına illərində”, “Ağır mübarizələr dövrü” kimi III və V fəsillərdə yenə də Cəlil Məmmədquluzadənin dünya ədəbiyyatına yaradıcı münasibəti, Şərqin müdrik gülüş us­ta­sı Nəsrəddin surətinin onun bədii təfəkküründə meydana çıxması və transformasiyası, bol­­şevizm ideyalarının satirik “Molla Nəsrəddin” jurnalı üçün əhəmiyyəti, mol­la­nəs­rəd­din­çilərin birinci rus inqilabı zamanı və sonra Azərbaycanda gedən ideoloji mü­ba­ri­zə­lər­də rolu və xidməti məsələlərinə Əziz Mirəhmədov tərəfindən xüsusi diqqət   yetirilmişdir. Cəlil Məm­mədquluzadə publisistikasının təhlili, habelə, ədibin milli dövri mətbuatın və kitab mə­dəniyyətinin inkişafı yolunda qızğın fəaliyyəti, “Qeyrət” mətbəə-nəşriyyatında işi haq­qın­da bəhslər Əziz Mirəhmədov tədqiqində mərkəzi yer tutur. Monoqrafiyanın bir çox sə­hi­fələrində, “Molla Nəsrəddin”in banisi və redaktorunun öz məsləkdaşları Mirzə Ələkbər Sabir, Əbdürrəhim Bəy Haqverdiyev, Ömər Faiq Nemanzadə, Əliqulu Qəm­kü­sar, Əli Nəzmi və başqaları ilə yaradıcılıq münasibətlərindən, nəhayət, onun sosial-estetik idea­lı­nın mahiyyətindən bəhs etmişdir. Tədqiqatçı alimlər də etiraf edərlər ki, əsər zəngin ədə­bi-tarixi məxəzlər əsasında yazılmışdır.
 
Əziz Mirəhmədov Cəlil Məmmədquluzadənin iki (1951-1954) , üç (1966-1967) və al­tı cildlik (1983-1985) əsərlər külliyyatını tərtib etmiş (Turan Həsənzadə ilə birlikdə), ça­­pa hazırlamış, bu nəşrlərə mü­qəd­dimə, qeyd, izah və şərhlər yazmış, ədəbi-tənqidi və pub­­­lisist irsinin çox hissəsini, məktubları, xatirələri külliyyat halına salmışdır. Təbii ki, bun­­lar da Əziz Mirəhmədovun ço­xil­lik elmi fəaliyyətinin nəticəsinin bəhrəsidir. Həm­çi­nin, Əziz Mirəhmədov “Molla Nəsrəddin” jurnalı kimi birinci dərəcəli əhəmiyyətə malik bir məxəzi kompleks halına salan ilklərdəndir. Bu münasibətlə Əziz Mirəhmədov ya­zıır­dı: “60-cı illərin axırlarına qədər “Molla Nəsrəddin” jurnalı kimi birinci dərəcəli əhə­miy­yə­­tə malik bir məxəz nə Bakının, nə də Tbilisi, Moskva, Leninqrad və başqa sovet şə­hər­lə­­­rinin arxivində tam kompklekt halında toplanılmamışdır, bu jurnalın ictimai-ədəbi tə­si­ri, nəş­ri tarixi, ədəbiyyat və mətbuat tarixindəki mövqeyi haqqında çox az şey məlum idi” [Bax: Azərbaycan ədəbiyyatına dair təd­qiq­lər. Bakı: “Maarif”, 1983, səh.5]. On iki cild­dən ibarət olan “Molla Nəsrəddin” jurnalı mətnlərinin transliteriyası, çapa ha­zır­lan­ma­sı və bu qiymətli abidənin I və II cildlərinin nəşr edilməsi Əziz Mirəhmədov və onun rəh­­bər­­lik etdiyi tədqiqatçılar qrupunun adı ilə bağlı olmuşdur.
 
“Elmdə heç bir zaman “son nöqtə” ola bilməz” – deyən Əziz Mirəhmədovun  “Azər­­­­­­­baycan ədəbiyyatına dair təd­qiq­lər” kitabı da zəngin tədqiqat materialı, arxiv sə­nəd­lə­­­ri və dövri mətbuatdan götürülmüş ta­­rixi faktlar əsasında yazılmışdır. XIX əsrin axırı, XX əsrin əvvəlində yaradılan zəngin, rən­­garəng elmi-filoloji irs zəminində, uzun illərin gər­­­gin əməyi, böyük axtarışları ba­ha­sı­na başa gəlmişdir.  Qasım Bəy Zakir, Mirzə Fətəli Axun­­­­dov, Mirzə Əli Möcüz, Üze­yir Hacıbəyov, Müslüm Maqomayev, İsmayıl Bəy Qut­qa­­­­­şınlı, İsa Sultan, Abdulla Şaiq və başqaları haqqında faktları, məlumatları, epis­tol­yar ma­­­­­terialları, bədii nümunələri Əziz Mirəhmədov ilk dəfə aşkara çıxarmış və tədqiq et­miş­dir.


 
Ədəbiyyatşünaslıq ensiklopediyasının əsas yaradıcılarından olan Əziz Mirəhmədov “Əkin­çi” qəzetinin də yeni əlifba ilə nəşr edilərək geniş oxucu auditoriyasına çat­dı­rıl­ma­sın­­da təqdirəlayiq iş görmüşdür.
 
Bütün həyatını elmin inkişafına həsr edən Əziz Mirəhmədov, həmçinin, 30-dan ar­tıq yüksəkixtisaslı alimlər kadrı hazırlayaraq elmi mühitə təqdim etmişdir. 
 
Xalq yazıçısı Süleyman Rəhimov yazır ki, “Zəmanəmizdə kitabsız mədəniyyətdən və mədəni inqilabdan danışmaq olmaz! Kitab insan ağlının və əməyinin məhsuludur... Ki­­tab elm və sənət abidəsidir. Böyük filosoflar, şairlər və alimlər kitabla yaşayırlar. Ni­zami “Xəmsə” ilə, Tolstoy “Hərb və sülh ilə”, Sabir “Hophopnamə” ilə yaşayır. Kitab ol­ma­saydı, bəşəriyyətin böyük simaları ulduzlar kimi öz vaxtlarında parlayıb, sonra sönüb gedərdilər”. Bu gün tanınmış tənqidçi və mətnşünas alim, Azərbaycan Res­pub­li­ka­sı­nın Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, Əməkdar elm xadimi, fi­lo­lo­gi­ya elmləri dok­toru, professor Əziz Mirəhmədov aramızda yoxdur. Ancaq Əziz Mirəhmədovu bə­şə­riy­yə­tin böyük simasına çevirən, əbədiyaşar edən əsərləri olacaqdır.