Nail  Əliyev 
Şərqşünas, Tarix üzrə fəlsəfə doktoru
 
 
   ... 1907-ci il  ... İkinci Dövlət Dumasında iclasbazlıq edən deputatları bir səs elə bil ayıldır..
 
-Yalandır!   Hətta asiyalı yaponlar və  farslar da burada Çar Rusiyasında yaşayan   bizlərdən daha sərbəst və azaddırlar.
 
Bu səs Peterburqun Tavriya sarayında açılan bir qumbara idi. Bu səs  imperiyada   gurlaşan xalq səsi fonunda daha əzəmətlə səslənirdi. 
 
Hökumətin aqrar  proqramını  Dumadan   keçirə  bilməyən  çarizm   fitnəkarlığa əl atır. 1907–ci il iyunun 3-nə keçən  gecə dövlət çevrilişi hazırlamaq barədə yalan ittihamla, sosial-demokrat fraksiyası həbs olundu. Duma buraxıldı və yeni seçki qanunu elan edildi.
 
Kim idi bu hünər sahibi? Bu, Naxçıvan qəzasından deputat seçilmiş  Məmmədağa Şahtaxlının qüdrətli səsi idi. Onun adı hələ sağlığında bütün Şərqdə, Avropada geniş elmi, ictimai dairələrdə dillər əzbəri olmuşdur.
 
Mütəfəkkirlərdən  biri gözəl demişdir: “Bismark ölmüşdür, Heyne yaşayır”. Ölkəni idarə edən çarlar,   onların  yerli müstəbidləri birdəfəlik məhv  edilmiş, artıq tarixə qovuşmuş, Məhəmməd  ağa kimi  ömrünü xalqın   xidmətinə həsr etmiş şəxsiyyətlər   isə yaşayır və yaşayacaqdır.
 
Böyük demokrat yazıçı Cəlil Məmmədquluzadə Araz sahilində yerləşən Şahtaxtı kəndi və onun ziyalıları barəsində yazmışdır: “Şahtaxtı məşhur bir qəsəbədir. Məşhurluğu ona görədir ki, bu qəsəbə bir çox sahib-mənsəb və ziyalıların vətənidir”. Mirzə Cəlil özünü “Məmmədağanın vətəninin övladı” adlandırırdı.
 
Şahtaxtı kəndi-İsa Sultan, Əbülfət ağa, Həmid bəy, Behbud ağa, Cahangir ağa,  Məhəmməd ağa Şahtaktinski, Hacı  Molla Abdulla (Hüseyn Cavidin atası) və sair jurnalistlər, alimlər, rəssamlar, siyasi və hərbi xadimlər, şair və xanəndələr ilə   şöhrət qazanmışdır. Şahtaxtinskilər, Naxçivanskilər, səsi eramızdan xeyli əvvəl gələn qədim türk tayfalarından biri olan Kəngərlinin bir qanadı kimi bu siyahiya daxil olsa  da, bu   məşhurların  yalnız adlarının  sadalanması  nəticəsində qalaq-qalaq  kitablar   yazıla  bilər  (yazılır və yazılmaqdadır, tarix və mədəniyyətimizin  hələ neçə-neçə səhifəsi bu günədək  açılmamış qalmaqdadır).
 
Bu nəslin  nümayəndələri   rus imperiyasının ucqarı olan  bir kənddə dünyaya gəlsələr də, onlar Peterburq, Odessea, Paris, London, Sürix, Leypsiq, Heydelberc, Berlin və   Vyana   ali məktəblərin  qapıların  açmış ilk Azərbaycanlı gənclər olmuşlar.


 İsa Sultan Şahtaxtlı

İsa Sultan Şahtaxtlının (1851, İrəvan 18.10.84, Türkiyə, Qars ş) qızı Leyli (1886 Qars. Türkiyə dekabr – 1907, İsveçrə)  Tiflis Qızlar İnstitutunu bitirdikdən sonra Şərqi Avropaya ali təhsil  almağa gedən ilk Azərbaycan  qızıdır. 1904-cü ildə İsveçrədə Tibb Universitetinə daxil olmuş, lakin   təhsilini başa vurmasına 2 il qalmış xəstələnərək orada vəfat etmişdir. Bəzi mənbələrə görə, Tiflisdən araba ilə gətirilərək Şahtaxtı  kəndində dəfn olunmuşdur.  “Molla Nəsrəddin ” jurnalı (1908, №52) onun  ölümü ilə əlaqədar  nekroloq dərc etmişdir.
 
Leylinin  atası  İsasultan  Nəcəfqulu oğlu Peterburq Əkinçilik İnstitutunda Təhsil almış, Parisdə və Londonda siyasi iqtisadi, Surix Politexnikumunda  təbiətşünaslığa dair mühazirələrə qulaq asmışdır (1872-75). 1875-ci ildə  “Təbiətdə və cəmiyyətin  iqtisadiyyatında meşənin  əhəmiyyəti” mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmiş, kənd təsərrüfatı elmləri namizədi  diplomu ilə Tiflisə  gəlmışdir. Rus, fars, ingilis, alman dillərini mükəmməl bilən  İsasultan  ziyalı   jurnalist, alim , ictimai xadim kimi tanınmışdır.
 
Qardaşı Əbülfət (1858, Şahtaxtı k.  -1913, Kutaisi ) 19 əsrin  70-ci illərində Peterburqda hökumət əleyhinə tələbə iğtişaşçılarında iştirak etdiyinə görə Peterburq  texnologiya institutundan xaric edilmişdir.  Məhəmmədağa Şahtaxtlının qızı Balabəyimlə  evlənmişdir.
 
Peterburqda Lazarev, Sərq dilləri İnstitutunda, Almaniyanın   Heydelberq Universitetində bakalavr dərəcəsi almışdır. Rusiya-Yaponiya müharibəsinin iştirakçısı Əbülfətağa 1912-ci ildə polkovnik rütbəsində Rusiyanın hərbi nümayəndəsi   kimi Isveçrə ordusunun manevrlərini müşahidə  etmişdi. Götenin  “Gənc Verterin  iztirabları” əsərini  almancadan Azərbaycan dilinə tərcümə  etmişdir. Təəssüf ki,  onun da çoxsahəli yaradıcılığı araşdırılmamış və öz tədqiqatçısını  gözləməkdədir.
 

Həmid bəy Xəlil ağa oğlu Şahtaxtinski

Həmid bəy Xəlil ağa oğlu Şahtaxtinski 1880-ci il 12 mart tarixində Naxçıvan qəzasının Şahtaxtı kəndində anadan olub. 1907-ci ildə Odessa Universitetinin hüquq fakültəsində təhsil alıb. AXC-nin qurucularından biri olub. Maarif və Dini etiqad naziri vəzifəsində çalışıb. Azərbaycan Dövlət Universitetinin açılışının təşkilində rol oynayıb. Represiyaya məruz qalıb, 1941-ci ildə həbs və sürgün edilib. 3 fevral 1944-cü ildə Arxanqels vilayətində sürgündə dünyasını dəyişib.
 

Behbud bəy Şahtaxtinski

Behbud bəy Şahtaxtinski (1881-ci il Şahtaxtı kəndi 30 may 1924-cü il Tiflis şəhəri) Xalq Ədliyyə komissarı, 1921-1924-cü illərdə Naxçıvan İnqilab kommitəsinin, Naxçıvan MSSR XKS-nin sədri vəzifələrində çalışıb. Naxçıvan diyarının Azərbaycanın tərkibində Muxtariyyət statusu qazanmasında mühüm mərhələ olan Moskva və Qars müqavilələrinin hazırlanmasında və bağlanmasında böyük xidməti olub. Müqavilələri Azərbaycan SSR adından Behbud bəy imzalayıb.
 
Görkəmli  şəxsiyyətlər bəxş etmiş  bu məşhur nəslin yetirmələri  həm Qərb   ölkələrində, həm də  Şərqdə tanınmış, ad-san qazanmış, mənsub   olduqları xalqı dünyada tanıtmış, ona başucalığı gətirmişlər.


 Məhəmmədağa  Şahtaxtılı 

Şahtaxtinski  sülaləsində Məhəmmədağa Şahtaxtlının  xüsusi yeri vardır. Şərq  mənşəli  siyasətçi Məhəmmədağanı xarakterizə edən  aşağıdakı sitatlar onun  böyüklüyünü bir daha təsdiqləyir. Alim, siyasi xadim S.H.Tağızadə “Azərbaycanda məşrutiyyət inqilabının ideoloji  hazırlığı” əsərində yazır: “Məmmədağa Şahtaxtlının çıxardığı  XX əsrin ilk Azərbaycan qəzeti olan “Şərqi-Rus”u ilk   təbrik edən Məmməd Tağı Sidqi məktubunda (30.12.1902) yazır:  “...ümid etmək olar ki, az müddətdən sonra, “Şərqi-Rus” qəzeti millətin gənclərinin qaranlıq ürəklərində nur saçacaq və bilik-mərifət çırağı cəhalət çölündən səadət-xoşbəxtlik sarayına aparacaqdır. Sizin adınız da tarixdə əbədi olaraq həkk olunacaqdır”.
 
Görkəmli maarifçi və publisist Fərhad Ağazadə (Şərqli) Mİrzə Fətəli  Axundovdan sonrakı  dövrü  Şahtaxtlı  Məmmədağa dövrü adlandıraraq yazır: “Bu dövrün ən  böyük heykəli Məmmədağa Şahtaxtlı  cənablarıdı”. Avropaya pəncərə açan  M.Şahtaxtlı “Hər gün biraz” məqalələri ilə Azərbaycan siyasi publisistikasının  nadir nümunələrini yaratmışdır. 
 
Uzun illər Fransada yaşayıb, “AzərTAC”ı təmsil etmiş filologiya elmlər namizədi Əsgər Əliyevin  üzə çıxarıb elmi ictimaiyyətə təqdim etdiyi “Türkiyəni necə xilas etməli” siyasi və fəlsəfi  traktatı  ictimai   fikrimizdə  monarxiya rejiminin, despotizm və fanatizm   əleyhinə yazılmış ən kəsərli silahdır, fəlsəfi traktatdır.
 
M.Şahtaxtlının  “Seçilmiş əsərləri”, xüsusən “Türkiyəni necə xilas etməli”, “Avropaya  baxış”, “Hər gün bir az”  silsiləli məqalələri bu gün üçün, sabah üçün  də aktualdır. Fikrimcə, Məmmədağa Şahtaxtlının yeni baxımda  araşdırılması onun dəyərini  onqat   artıra bilər və  o, dünya mütəfəkkirləri, dilçi alimləri sırasında ön yerlərdən  birində ola bilər. O, həqiqətən Avropada ilk Avropalıbaşlı Şərqli idi. Millətin   təhsildən, maariflənməkdən uzaq düşməsi   onu daim  düşündürmüş və bu bəladan  xilas olmaq  yollarını onlarla əsərində qələmə almışdır.


"Şərqi-rus" qəzeti
 
Xalqının  gerliyini   öz dərdi edən   M.Şahtaxtlı “Dərdimiz və   dərmanımız ” adlı məqalə sanki  bu gün   yazılıb: “Dövlətli, adlı  adamlarımız yox deyil! Alimlərimiz var, ara-sıra mərhəmətə, cuşa gəlib elm və mərifətin lüzumu barəsində  minbərdə, qəzetlərdə köhnəlmiş, min kərə söylənmiş fikirləri, sözləri təkrar edirlər... Bizlər  hələ cəhalətin qurbanı, avropalıların nökəri, daha açığı, qonşularımızın sağılan inəyi mənzilində, məzəllərində qalmışıq... Qardaşlar, acı, lakin  doğru sözdən inciməyəlim. Dərdini söyləməyən dərman  bulmaz... Üzrümüz qəbahətdən böyükdür. Utanalım! Utanalım! (Şərqi-Rus, 13 aprel 1903).
 
“Əkinçi” qəzetindən sonra uzun müddət mətbuat tariximizdə boşluq    yarandı.  19 əsrin  90-cı illərin də  bir neçə dildə, o cümlədən ana dilində “Tiflis”  adda  M.Şahtaxtlının canişinliyə yazdığı məktub  professor Solovyonun qəribə cavabı ilə rədd edildi: “Sizin millətə qəzet nə lazım, qoy  sürülərini otarsınlar” Məmmədağa qətiyyən bu təhqirli cavabdan ruhdan düşmür, çünki onun nəzərində “qəzet zəmanənin ən kəskin qılıncıdır, indiki cismi-həyatın   ruhudur, hər millətin  ölçüsüdür, mizanıdır, məmləkətin hamısı, vəkili, advokadıdır”.  Məhz bu amalla Məmmədağa Şahtaxtı kəndindəki ata mülkünün  özünə aid olan hissəsinin satıb  mətbəə alıb,  mükəmməl yaradıcı heyətlə XX əsrin  ilk Azərbaycan qəzeti “Şərqi-Rus”un nəşrinə başlayır.
 
Akademik İsa Həbibbəyli bu ensiklopedist mütəfikkiri “Qərb aləminə və mədəniyyətinə yol açmış birinci Şərq   “Buzqıran gəmisi” adlandırmaqda heç də mübaliğəyə yer verməmişdir. Rusiyanın, Avropanın, Zaqafqaziyanın əsas mətbu orqanlarında çıxış etmiş alimin, publisistin  çap etdirdiyi  məqalələr də, onlarla əsərlərindəkilər ciddi araşdırılsa  bu həqiqət  bir daha da təsdiqini tapar.
 
 Bakı Dövlət Universitetinin ilk professoru olan   M.Şahtaxtlı Beynəlxalq  Fonetika Cəmiyyəti (1899) və Rusiya  İmperator  Coğrafiya Cəmiyyəti Qafqaz Şöbəsinin (1903) həqiqi üzvü olmuşdu, 1901-ci ildə Sorbanna Universitetində apardığı araşdırmalara görə Fransa Maarif Nazirliyinin fəxri fərmanına layiq görülmüşdür, sovet   hakimiyyəti  illərində, “Kommunist”, “Bakinski raboçi”  “Qızıl  Şərq”, “Moskva”  qəzetlərində məqalələrlə çıxış  etmiş, Ümumittifaq Yeni Türk  Əlifbası  Komitəsinin  işində yaxından  iştirak etmişdir.
 
Bu böyük alimin, qüdrətli qələm sahibinin xidmətlərini bir qəzet  xülasəsində əhatə etmək mümkün  deyil. İmdadıma görkəmli   fransız alimi Lüsyen  Büvanın aşağıdakı sözlər çatır: “Bütün mədəniyyət aləmi cənab  Məhəmədağanın bu xeyirxah əməli  üçün ona   minnətdar olmalıdır”.
Dövrün   mütərəqqi ziyalılarından  biri də   Əsədulla  bəy Şahtaxtlıdır.  Onun da qardaşı kimi 19 əsrin   sonlarında qəzet  çıxarmaq   fikri  alt-üst edilir.
 
Bir fakta nəzər  salaq. 1891-ci ildə Tiflisdə 14 rus, 6 erməni, 5 gürcü və 1 fransız dilində, 26 adda qəzet və jurnal çap olunurdu. XX əsrin əvvəlində Məmmədsadıx Axundovun (“Prikaspiy skaya jizn”), həkim Həsənbəy Ağayevin (“Novoye veyaniye”), Qarabəy   Qarabəyovun  (“Narodnoye slovo”)  və  bir çox   başqalarının  bu sahədəki səyləri nəticəsiz qalmışdır. Rusiya Daxili İşlər naziri yazırdı: “Tatar (Azərbaycan-N.Ə.) dilində  qəzet  və jurnalların çap edilməsini  qətiyyən arzuedilməz hal hesab  edirəm. Mətbuat işləri üzrə  Baş İdarə bu barədə olan  xahişləri mümkün   qədər rədd etməlidir ...”
 
Geniş və çoxcəhətli yaradıcılığı diqqətdən kənarda qalan Əsədulla bəy şifahi   xalq  nümunələrini toplayıb rus dilinə çevirməklə böyük xidmət göstərmişdir. O, “Leyla”, “Qalanın dibində”, eləcə də  bir sıra  aşıq mahnısını “Kaspi” qəzetinin 1906-cı il 21 oktyabr  tarixli  nömrəsində dərc etdirmişdir.
 
 Cahangir ağa Şahtaxtlı da dövrünün  mütərəqqi ziyalısı kimi  tanınmışdı. O çarizm  tərəfindən təşkil  edilmiş milli qırğına qarşı çıxaraq mollanəsrəddinçilərin  səsinə səs verirdi. O, 1905-ci ildə Bakıda qətlə yetirilmişdir.  Bədxah   qüvvələr isə  bundan  istifadə edərək Məmmədağa Şahtaxtlının ölümü xəbərini nekroloq vasitəsilə yayırlar.  “S.Peterburqskiye  vedomosti” qəzeti Məmmədağanı “Millətin yaraşığı” adlandıraraq, M.Şahtaxtlının xatirəsinə həsr edilmiş nekroloqda yazır: “Müsəlmanlar  arasında    bu cür bilikli adamlar azdır. Əfsuslar olsun ki, tale onları bu sonuncudan  da məhrum  edir”.
 
Arzumuz budur ki, bu səpkidə tədqiqatlar aparılsın və bu yolla tariximizin, mədəniyyətimiz səhifələrində boşluqlar  sıradan  çıxsın.