İlahiyyatçı və din xadimi Hacı Şahinin Azərbaycan bayrağı ilə Tasua və Aşura mərasimlərini keçirmə təşəbbüsü birmənalı qarşılanmadı. Bir çox Qum tələbələri kimi, Rusiyanın ölkəmizdəki 5-ci kolonunun nümayəndələri də bu təşəbbüsə kəskin şəkildə qarşı çıxdılar. Təşəbbüsün əleyhdarları öz fikirlərini onunla əsaslandırırlar ki, dini siyasətə alət etmək olmaz. Azərbaycan bayrağı dövlətin əsas atributu olduğundan onun Aşura mərasimlərində dalğalandırılması yolverilməzdir. Doğrusu, bu fikirlərin İran kimi dini dövlətə bağlı insanlar tərəfindən səsləndirilməsi tarixin ironiyası kimi görünür. Eynilə dünənə qədər dinə qarşı çıxan bəzi qələm adamlarının radikal dini qruplarla eyni cərgədə görünməsi də anlaşılan deyil. Belə görünür ki, Azərbaycandakı bütün imperialist ölkələrin 5-ci kolonları milli-dini dəyərlərimizə qarşı ittifaq qurublar.

Aşurada milli bayrağa qarşı çıxanların bəziləri isə şiəliyin fars gələnəyindən qaynaqlandığına inanırlar. Onların fikrincə, fars gələnəyi fonunda dövlət bayrağımızı dalğalandırmaq hadisənin mahiyyətinə ziddir və bu, İrançılığa xidmət edir.

Bəs görəsən, bu fikirlər nə dərəcədə doğrudur? 

Zənnimcə, bu suala cavab vermək üçün məsələyə iki aspektdən yanaşmaq lazımdır: əvvəla, dindarlarımız Aşura günündə niyə üçrəngli bayrağı dalğalandırmaq zərurəti hiss etdilər? İkincisi, doğrudanmı şiəlik Türk milli dəyərləri ilə ziddiyyət təşkil edir və farsçılıqdan doğur?

İlk sual: Aşura mərasimində dövlət bayrağının qaldırılması hansı zərurətdən doğdu?

Bildiyimiz kimi, Hacı Şahin və onun tərəfdarları bu təşəbbüsü Londondakı səfirliyimizin hücuma məruz qalmasına, Azərbaycan bayrağına edilmiş hücuma reaksiya məqsədilə ortaya atdılar. Həqiqətən də bu hücum bir daha sübut etdi ki, Azərbaycan öz milli dəyərləri üzərində qurulmuş dini strategiya hazırlamalıdır. Əks halda, dövlətimizi bu kimi təhlükələrdən sığortalaya bilməyəcəyik. Hacı Şahinin Azərbaycan-İslam dəyərləri üzərində yeni strateji xətt üzrə hərəkətə keçməsi təqdirə layiqdir və hər kəs tərəfindən dəstəklənməlidir. 

İkinci sual: Aşura mərasiminin, ümumiyyətlə şiəliyin milli dəyərlərimizlə əlaqəsi nədən ibarətdir?

Zənnimcə, bu sualın cavabı İranın necə şiələşməsi prosesi ilə birbaşa əlaqəlidir. Məlum olduğu kimi, İranda şiəliyin rəsmi məzhəbə çevrilməsi Şah İsmayıl Xətai ilə başlayır. Sirr deyil ki, İranın şiələşdirilməsi təxminən 16-18-ci əsrlər arasında Səfəvi hakimiyyəti zamanı baş verib və bu ölkə şiəliyin dini qalasına çevrilib. Səfəvilər 1501-ci ildə İranı müstəqil dövlət kimi birləşdirərək İslam tarixinin ən mühüm dönüş nöqtələrindən birini meydana gətiriblər. Səfəvilərin isə Azərbaycanla əlaqəsini sübut etməyə belə ehtiyac yoxdur.

Bəs, Şah İsmayıl İranı niyə şiələşdirdi?

Şah İsmayıl və onun tərəfdarlarının İranı şiələşdirmə siyasəti yürütmələrinin əsas səbəblərindən biri iki ən böyük sünni dövlətin qonşuluğunda yerləşməsi idi. Onlardan biri Osmanlı İmperiyası, digəri isə Şeybanilər idi. Bu iki sünni türk dövlətinin arasında varlığını qorumaq üçün fərqli ideologiya ortaya qoyulmalı idi. Şah İsmayıl da bu xətti seçərək, idarə etdiyi dövləti qonşuların ideoloji axınlarından, 5 kolonların təsir dairəsindən çıxardı və buna böyük ölçüdə nail də oldu. Əslində Hacı Şahinin də etmək istədiyi budur və İrandan Azərbaycana yönələ biləcək ideoloji təxribatların qarşısını almağı hədəfləyir.

O başqa məsələdir ki, şahın bu məzhəbi islahatları Türk dünyasının coğrafi və siyasi ideoloji vəhdəti sahəsində dərin uçurumlar yaratdı. Beləcə, Türk coğrafiyasının bir-biri ilə əlaqələri arasında keçilməz sədlər meydana gəldi və nəticədə Türklər arasında bağlar qopdu. Amma bütün bu neqativliklərin günahını təkcə Şah İsmayılın üzərinə atmaq da yanlışdır. Çünki Səfəvilərin qurucu lideri dövrün reallığı üzərində bir dövlət yaratmışdı və bunun üçün tarixi zərurət də mövcud idi.

Əsas tarixi zərurət isə digər islam dövlətlərindən fərqli olaraq, indiki İran coğrafiyasının əksər əhalisi sünnü olmalarına baxmayaraq, Peyğəmbər ailəsinə böyük ehtiramla baxmalarından qaynaqlanırdı. Bunun da başlıca səbəbi İmam Hüseynin nəvə-nəticələrinin Əməvi zülmündən qaçıb indiki İran ərazilərinə sığınması idi. Məlum olduğu kimi, istər Əməvi hakimiyyəti, istərsə də ondan sonra qurulan Abbasilər dövründə imamlar və seyidlər (yəni imam ailəsindən gələnlər) repressiyalara məruz qalır və onlar ərəblərin Əcəm (dilbilməz) adlandırdıqları bölgələrə sığınırdılar. 

Əcəm coğrafiyasının seyidlərə qucaq açmasının da tarixi əsası vardı. Çünki xəlifə Ömər tərəfindən İslam dünyasında təsis olunan idarəetmə sistemi coğrafiyalara görə müxtəlif silklərə bölünürdü. Bu bölgüyə əsasən, ən yaxşı müsəlmanlar mühacirlər sayılırdı. Mühacirlər Məkkədən Mədinəyə köçmüşdülər və onlar islamı ilk qəbul edənlər olduqları üçün xəlif Ömərin fikrincə, daha çox imtiyaza yiyələnməli idilər. Sözsüz ki, bu yanaşmada yerlipərəstliyin də önəmli yeri vardı.

İkinci kateqoriyaya Ənsarlar (kömək edənlər) aid edilirdilər. Ənsarlar Məkkədən qaçanlara ilk qucaq açan Mədinə müsəlmanları idi və bu səbəbdən də o cür adlandırılırdılar.

Üçüncü kateqoriyaya İraqlılar (uzaqda yaşayanlar) daxil idilər. Onlar ərəb olmalarına baxmayaraq, İslamın yayılması ilə bu dinə sonradan qoşulmuşdular.

Dördüncü kateqoriyaya isə ərəb olmayan Əcəmlər daxil idilər. Bu insanlar bəzən həqiqi müsəlman hesab olunmur, özlərini və əqidələrini münafiq kimi gizlədən  zümrə yerinə qoyulurdular. Onlardan alınan vergilər də zimmi vergisi idi: müsəlman ölkəsində yaşayan “kafirlər”dən İslam dövləti sayəsində can və mallarının hifz olunması üçün ödənən bədəl. Zimmi vergisi çox ağır idi. İran ərazisi də Əcəm hesab olunduğundan onlardan da bu vergi alınırdı. Bunun əksinə, mühacirlər ən az vergi ödəyir və ən yaxşı vəzifələrdə təmsil olunurdular. Ənsarlar mühacirlərdən daha az vergi ödəyir və eyni vəzifəni icra etmələrinə baxmayaraq, mühacirlərdən daha az maaş alırdılar. İraqlılar da mühacirlərlə müqayisədə daha az maaş alır, daha çox vergi ödəyirdilər. Əcəmlərin isə vəziyyəti daha ağır idi. Onlar demək olar ki, heç bir rəsmi qurumda yer ala bilməz və qazandıqlarının böyük qisminini xilafətə verməli idilər. Ərəb coğrafiyasında yaşayanlar yalnız əkdikləri ərazilərə, əcəm torpağında yaşayanlar isə sahib olduqları torpağa görə vergi ödəməli idilər. Bu da əcəmlər və iraqlılar arasında ciddi narazılıqlar doğururdu. Hətta Xəlifə Ömər bu ədalətsiz vergi sisteminə etiraz edən əcəm – fars əsilli kölə Əbu Lulua tərəfindən Mədinədə sübh namazı qalarkən xəncərlə sui-qəsdə uğramışdı. Əbu Lulua həmin hücumdan sonra intihar etmiş, Ömər isə üç gün sonra, 3 noyabr 644-cü ildə dünyasını dəyişmişdi. Beləcə, İslam dünyasının ilk parçalanmasının əsası qoyulmuşdu.

Xəlif Ömərin bu ədalətsiz vergi və maaş sistemi Həzrət Əlinin hakimiyyəti dövründə dəyişdirildi, hər kəsə eyni səlahiyyətlər və imtiyazlar verildi. Məhz bu islahatdan sonra Həzrət Əli İraq və Əcəm coğrafiyasında böyük ehtiram qazandı. Onun övladlarının əsasən İraq və İrana pənah aparması da bu səbəbdən idi. Seyidlər İran və İraq ərazilərində məskunlaşdıqca istər-istəməz yerli insanlarla təmasda olur və Kərbəla müsibəti barədə onları məlumatlandırırdılar. Şiəliyin təməli belə qoyulurdu. 

Türklər də əcəmdən (dilbilməz) sayılırdılar. Onların İslamla ilk tanışlığı Əməvilər dövründə başlasa da, ərəblərlə aralarındakı xoş münasibətlər əsasən Abbasilər dövrünə təsadüf edirdi. Türklərin hərbi qabiliyyətləri Abbasilərin diqqətini çəkmiş və ordu quruculuğu onlara həvalə edilmişdi. Abbasilərin ən böyük sərkərdələrinin Türk olması da bundan qaynaqlanır. Əməviliyin inkarı üzərində qurulan bu xilafətdə də seyidlər nə qədər repressiyalara məruz qalsalar belə, hər halda Abbasilərin siyasi ritorikası onlara sayğı üzərində qurulmuşdu. Türklər də məhz bu dönəmdə İslam xilafətində önəmli vəzifələrə gəlmişdilər, onlarda Həzrət Əli və övladlarına dərin sevgi var idi. 

Abbasilərin ən böyük sərkərdələrindən olan Afşin, Boğa əl-Kəbir, Boğa əs-Səgir, Vasîf, Eşnas, İnak ət-Türk, Otamış kimi şəxsiyyətlərin seyidlərə və imamlara böyük hörmətlə yanaşdıqları bəllidir. 90 yaşında dünyasını dəyişən Boğa əl-Kəbirin seyidlər barədə söylədiyi məşhur bir fikri də bunu təsdiqləyir. Onu ölüm ayağında müayinə edən həkim ömrünün savaşlarda keçirmiş Boğa əl-Kəbirin bədənində bir qılınc yarasına belə rast gəlməyəndə təəccüblənir və bunun sirrini soruşur. Türk sərkərdəsi bunu seyidlərə bəslədiyi dərin hörmət səbəbindən qaynaqlanması, həmişə imamların ruhu və ilahi qüvvələr tərəfindən qorunmasl ilə izah edir. Sözsüz ki, bu fikir bir çoxlarımıza xürafat kimi görünə bilər. Amma bu fakt Boğa əl-Kəbirin seyidlərə duyduğu hörməti göstərir.

Türklərin seyidlərə duyduğu sayğı heç də Abbasilərin siyasi ideologiyasından irəli gəlmirdi. Tarix sübut edir ki, peyğəmbərin əmisinin soyundan gələn Abbasilər imamlara və seyidlərə qətiyyən sayğılı davranmayıblar. Hətta bir çox imamlar və seyidlər onlar tərəfindən ya öldürülüb, ya da uzun illər boyu həbslərə atılıblar. Dolayısıyla Türklərin imam sevgisi Abbasilərin siyasi görüşündən qaynaqlana bilməzdi.  

Türklərin imam sevgisi milli kültürümüzdən gələn adət-ənənələrin nəticəsi idi və hətta bu gün keçirdiyimiz Aşura mərasimi də həmin adət-ənənələrdən qaynaqlanır. 

Bilirik ki, İslamiyyətdən öncəki türklər öz böyüklərinə bu gün bizim Aşurada sərgilədiyimiz tərzdə yas tutublar. Adına “yuğ” dedikləri bu yas mərsimlərində qopuz çalınır, hətta rəqs edilirdi. Yuğlarda ağı (mərsiyə) demək, üz cırmaq, saç yolmaq, başına kül tökmək, qara paltar geyinmək ənənəsi vardı. Bunların hamısı Aşura gələnəklərində də özünü indiyədək qoruyur. Bəzi yerlərdə “ölü aşı” deyilən yemək verilirdi. Eynilə, bu gün bizim verdiyimiz imam ehsanı kimi. “Divan-ı Lügət-it Türk”də bu yemək “Yuğ Besen” adlandılırdı. Ərəb xəlifəsinə Türk dünyasını tanıtmaq niyyətilə Qaşqarlı Mahmud tərəfindən qələmə alınan bu əsərdə yuğ mərasimləri barədə konkret faktlar göstərilmiş və böyük dövlət adamı Alp Ət Tonqa üçün söylənilən bir ağıya yer verilmişdi: 

Alp Ər Tunga öldimü?

İsiz ajun qaldı mu (Bu pis dünya qaldımı)?

Ödlək öçin aldı mu (Fələk qisas aldımı)?

İmdi yürek yırtılur.

Ödlək yırag közətdi (Fələk fürsət gözlətdi),

Ogrı tuzaq uzatdı (Gizli tuzaq uzatdı),

Bəglər bəgin azıtdı (Bəylərin beynini çaşdırdı),

Qaçan qalı qurtulur (Dərdi haçan qurtarır) və s.

“Divani Lüğəti it-Türk” kitabı ilə günümüzə gəlib çıxan bu ağıdan da göründüyü kimi, qədim türklər indiki mərsiyəyə bənzər şeirlərlə öz liderlərinin yasını tutur, ona ağlayırdılar. Əski türklərdəki yas mərasimlərində qopuz çalıb oynamaq ənənəsi də hazırda Türkiyədə yaşayan ələvilərdə yaşamaqdadır. Bu rəqslər, təbii ki, dərdin ifadəsi idi və indi belə, “dərddən əl qaldırıb oynamaq” fikri bizə o qədər yabancı gəlmir.

Ələvi ağısı və matəm rəqsi

 Yeri gəlmişkən onu da vurğulayaq ki, İranda şiəliyi rəsmi məzhəb kimi hakim mövqelərə gətirən Səvəfi dövlətinin qurulmasında ən önəmli rol oynayan tayfa birliklərinin böyük əksəriyyəti Anadoludan İran ərazisinə keçmişdilər. Osmanlı hökmdarlarının devşirmə siyasətinə, türk tayfalarının regional və mərkəzi hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmasına, yerlərinə uşaq vaxtından Avropadan gətirilib sarayda yetişdirilənlərin təyin olunmasına etirazdan doğan bu köçlər İranda şiə məzhəbinin yayılmasında və onun indiki şəkilini almasında müstəsna rol oynayıb. 

Qeyd edək ki, Osmanlı imperiyasının qurucuları da imamlara və seyidlərə böyük sayğı ilə yanaşıblar. Bunu Ağ Şəmsəddinin tələbəsi İstanbul fatehi Sultan Mehmedə yazdığı məktubu da sübut edir. Topqapı sarayında qorunan bu məktubda şiə əqidəsini xatırladan cümlələr mövcuddur. Həmin cümlələrdən biri:

“Məlalət içində oturarkən qəribə bir vəziyyət yarandı. Qurana baxdıq və bu ayə sultanü-sədat Cəfər əs-Sadiqin işarəsi ilə üst-üstə düşür: “Allah münafiq kişilərə, münafiq qadınlara və kafirlərə içərisində əbədi qalacaqları Cəhənnəm odu vəd etmişdir. Bu onlara kifayət edər! Allah onlara lənət etmişdir. Onlar üçün daimi bir əzab vardır””.

Ağ Şəmsəddinin bu sözlərindən də anlaşıldığı kimi, Osmanlı padşahlarının bir çoxu İstanbul fəth olunana qədər şiə imamlarına bağlı xocalar tərəfindən yetişdiriliblər. İstanbulda oturaq həyata başladıqdan sonra mədrəsələrin açılması və bu mədrəsələrdə əsasən ərəb ölkələrindən gələn müəllimlərin dərs deməsi Osmanlı sarayının da tədricən sünniləşməsinə yol açmışdır. Zira Türklər oturaq həyata keçməmişdən əvvəl ya heyvandarlıq, ya da hərb sənəti ilə məşğul olurdular və onlarda dini düşüncələr şifahi xalq ədəbiyyatı şəklində yayılırdı. Qədim Türklərin milli ənənələrindən gələn dəyərlərin bu şəkildə qorunması təsadüfi deyildi və onların nəql etdiyi bir çox rivayətlər islamlaşmışdı. Türk kültürünün bu xarakteri də rivayətləri şifahi şəkildə yayılan şiə düşüncələrinə daha uyğun gəlirdi.

İstanbulun fəthindən sonra metropollaşma prosesinin təsirinə baxmayaraq bugünkü Türk sünniliyində əhli-beytə və şiə imamlarına dərin hörmət indiyədək özünü qoruyur. Zənnimizcə, bu da Türklərin qan yaddaşlarından, imamları Alp Ər Tonqa kimi şəxsiyyətlərə bənzətmələrindən və çətin duruma düşəndə bu cür müqəddəsləri aramalarından qaynaqlanır.

Nəticə

Bütün bunlardan çıxış edərək, Azərbaycanın din xadimlərinin Aşura günlərində üçrəngli bayrağımızı qaldırmasının tarixi əsaslarının da olduğunu görə bilərik. Zira şiəlik heç də bəzilərinin düşündüyü kimi, farslara aid bir dəyər deyil. Əksinə, bu məzhəbin indiyədək yaşaması və yayılması Türk hökmdarların xidmətləri nəticəsində olmuşdu. Azərbaycan xalqı da minilliklərdən süzülə-süzülə gələn, müxtəlif vaxtlarda qəhrəman obrazlarını dəyişdirən dədə-baba irsinə sahib çıxmalı və onu fars ünsürlərindən və onların sui-istifadəsindən uzaqlaşdırmalıdır.

Heydər Oğuz,

Ovqat.com