Turgay Şafak,

İram

İranda saxlanıldıqdan sonra Məhsa Əminin ölümü ilə başlayan hadisələr üçüncü həftəsini arxada qoydu. Etiraz nümayişləri tezliklə İranın müxtəlif şəhərlərində kütləvi hərəkatlara çevrildi. Hadisələr əvvəlcə dünyasını dəyişən Əminin doğulduğu Saqqız adasında başlasa da, tezliklə İran küçələrinə yayıldı. 

İranda bu cür sosial səfərbərliklər bir neçə ildən bir təkrarlanır. 2009-cu il prezident seçkilərindən sonra səslərin hesablanmasında pozuntuların olması iddiası ilə başlayan etirazlardan sonra müxtəlif səbəblərdən etiraz aksiyaları keçirilmişdi. Küçə nümayişlərinin səbəbləri, tələbləri və subyektləri tez-tez bir-birindən fərqlənirlər.

Son illərdəki etirazlar və onların səbəbləri

2017-ci il noyabrın 15-də İranın mühüm dini mərkəzlərindən biri olan Məşhəd şəhərində keçirilən etiraz aksiyalarında əsas etiraz iqtisadi səbəblərlə əlaqədar idi. Etirazların diqqət çəkən hissəsi indiyə qədər gördüyümüz siyasi məlumatlı fəallar və ya tələbələr deyil, ardıcıl artımlara qarşı üsyan edən aztəminatlı insanlar idi.

15 noyabr 2019-cu il tarixində benzinin bahalaşmasından sonra başlayan hadisələrin iştirakçıları daha çox iqtisadi tənəzzülə reaksiya verən və daimi qiymət artımlarından şikayətçi olan işsizlər və böyük şəhərlərin ətraflarında yaşayan vətəndaşlardı. İqtisadi səbəblərlə başlayan hadisələr daha sonra İnqilab Bələdçisi ilə sistem əleyhinə etirazlara çevrilmişdi.

Ümummilli etirazlara səbəb olan digər hadisə isə 8 yanvar 2020-ci ildə Tehran Beynəlxalq İmam Xomeyni Hava Limanından Ukraynanın paytaxtı Kiyev üzərindən Kanadaya uçan sərnişin təyyarəsinin İnqilab Keşikçiləri Ordusu (DMO) tərəfindən vurulması nəticəsində baş verdi. Hadisə 176 nəfərin ölümünə səbəb oldu. Təyyarə vurulduqdan sonra səlahiyyətlilər əvvəlcə bunu yalanlamağa çalışsalar da, üç gün sonra etiraf etməli oldular. Bu hadisədən sonra ilk etirazlar universitetlərdə başladı və cəmiyyətin bütün təbəqələrinə yayıldı.

Digər tərəfdən su və elektrik enerjisinin kəsilməsi kimi xroniki problemlərlə daim üzləşən Xuzistan əyalətində müxtəlif səbəblərdən müxtəlif vaxtlarda etiraz aksiyaları keçirildi. Gerilik və gecəqondular baxımından İranın ikinci əyaləti olan Xuzistan son illərdə etirazların ən intensiv olduğu yerlərdən birinə çevrilib. Xüsusilə 2021-ci ilin mayında Tehranda geniş miqyaslı elektrik kəsintiləri də etirazlara səbəb oldu və Fars, Mazenderan, Elborz, Qum, Xuzistan, Gilan, Gülüstan, Sistan və Bəlucistan əyalətlərinin bir çox yerlərində “elektrik etirazları” keçirildi. Elektrik enerjisinin kəsilməsi xüsusilə xəstəxanaların və bankların işinə mənfi təsir göstərdi.

Əmin hadisəsi və Z nəslinin küçələrə çıxması

Nəsil müəyyən bir dövrdə doğulmuş insanların böyük bir qrupu deməkdir. Nəsillər arasındakı müddət iyirmi il hesab olunur. Nəsilləri təyin edən ən mühüm amillər texnologiya və kommunikasiya fərqləridir. Əvvəlki nəsillər televiziya, rəngli televiziya, telefon və cib telefonu təcrübələrini doğulduqdan on il sonra yaşadıqları halda, Z nəsli internet və ağıllı telefonların geniş yayıldığı bir dövrdə doğulub.

İranda son həftələrdə baş verən etiraz hadisələrində ən diqqət çəkən vəziyyət küçələrə çıxanların iyirmi yaşlarında olan gənclərin, yəni Z nəslinin olmasıdır. Saxlanılanların orta yaşının 14-18 arasında olması aksiyalarda iştirak edənlərin əksəriyyətinin Z nəsli gəncləri olduğuna sübutdur. Bu günə qədər baş verən oxşar hadisələrdə fərqlənənlər ya müəyyən siyasi düşərgəyə mənsub qruplar, ya da iqtisadi səbəblərdən küçələrə çıxan və şəhər kənarında yaşayan aztəminatlı iranlılar idi. İndi isə etirazlardan istifadə etməyə çalışan bəzi təşkilatlarla yanaşı, lideri olmayan gənclər Əminin ölümündən sonra əvvəlcə küçələrə axışdılar. Xüsusilə 2000-ci ildən sonra dünyaya gələn, internet və yeni kommunikasiya əsrində böyüyənlər, dünyada baş verənləri yaxından izləyənlər son aksiyalarda daha çox fəallıq göstərirlər. Bu gün universitet və liseylərdə təhsil alan tələbələrin son hadisələrdə ön sıralarda olması İranda “səksəninci illər” kimi tanınan, 2000-ci ildən sonra doğulan gənclər - Z nəsli daha çox diqqət çəkir.

Bütün dünyada olduğu kimi, İranda da Z nəsli texnoloji inkişaflar, internet və rabitə əsrində doğulub. İranda hər nəslin fərqli tələbləri olub. Bu gün siyasətlə maraqlanmadığı düşünülən və istədikləri həyat tərzini seçə bilmədiyinə görə narazı qalan Z nəsli onlara zorla təlqin olunan həyat tərzinə müqavimət göstərməyə üstünlük verir. Eyni sözləri qadınlar haqqında da demək olar. İranda qadın geyiminə qoyulan məhdudiyyətlərə qarşı ictimai qınaq yaranıb. Ölkədə son etirazlardan əvvəl vətəndaş itaətsizliyi kimi şərh edilə bilən bəzi davranışlar son etirazlardan əvvəl də diqqəti çəkirdi. Məsələn, 2016-cı ilin iyun ayında məktəblərin sosial media və kütləvi informasiya vasitələri vasitəsilə əlaqə saxlandığı gün Tehranın məşhur ticarət mərkəzlərindən birində 2000 orta məktəb şagirdinin toplanması böyük müzakirələrə səbəb olmuşdu. Yenə Tehranın böyük parklarında yay aylarında gənclərin böyük qruplar halında bir araya gələrək, bir-birini su tapançası ilə isladaraq oyunlar oynaması gündəm yaratmışdı. Tanınmış estrada müğənnisi Murtaza Paşayinin dəfn mərasimində də analoji müzakirələr meydana gəlmiş, xüsusilə gənclərin iştirakı kifayət qədər təəccübə yol açmışdır. Hətta müğənninin ölümü və ondan sonra baş verənlərlə bağlı İranın tanınmış sosioloqlarının da iştirakı ilə “Ölümün fenomenologiyası” adlı panel təşkil olunmuşdu.

İranda Z nəslindən əvvəlki nəsillər öz dünyaları üçün uğurlu sayıla biləcək işlər görmüşdülər. 70-lərin nəsli inqilab edərək öz dövrünə görə uğur qazandı. 80-ci nəsil İraq müharibəsi səbəbindən cəbhəyə qatıldı, 90-cı nəsil isə islahatçı hərəkatlar irəli sürərək özləri barədə unudulmaz xatirələr yaratdı. Ancaq 2000-ci il nəslinin şəxsi tarixində onların uğur sayıla biləcək bir hərəkəti və ya hekayəsi yox idi. Bu gənclər həyatlarını məhrumiyyətlər içində yaşayırlar, hətta heç bir maddi problemləri olmasa da, həyatdan gözləntilərini təkcə maddi zəminlə izah etmənin mümkün olmadığına inanırlar. Əvvəlki nəsillər idealist idilər, amma bu nəslin nə idealı var, nə də ideologiyası. Bu nəsil üçün fərdilik və fərdiləşmə çox vacibdir. Məcburi örtünməyə qarşı küçələrə çıxan orta məktəb şagirdlərinin heç bir siyasi tələbləri yoxdur və onlar sadəcə istədikləri kimi yaşamaq istəyirlər. Lakin azadlıqları və tələbləri yerinə yetirilmədiyi üçün küçələrə çıxmağa üstünlük verirlər.

Digər tərəfdən, məcburi örtünmə və bu kimi hadisələrin mərkəzində olan Əxlaq polisi kimi qadınları birbaşa maraqlandıran məsələlərin Z nəslindən daha çox qız tələbələrin etirazlara qatılması ilə nəticələndi. İranda təxminən 15 milyon ibtidai/lisey şagirdi var və onun 8 milyonu qızdır. Bundan əlavə, 2021-ci ildə keçirilən Prezident seçkilərində ilk dəfə səs verən 1 milyon 300 min gənc siyasi səhnəyə çıxıb. Siyasi səhnəyə qədəm qoyan bu gənclər səslərinin eşidilmədiyini, fikirlərinin ciddiyə alınmadığını düşünürlər. Siyasi elitanın övladlarının və müəyyən bir qrup insanların xaricdə “məcburi hicab” və “Əxlaq polisi"ndən azad təhsil almaları və həyatlarını davam etdirmələri gənclərin küçələrə çıxmasına əlavə bir motivasiya oldu.

Bunun nəticəsidir ki, 2009-cu il Yaşıllar Hərəkatına qədər hər on ildən bir keçirilən etiraz nümayişləri son illərdə, demək olar ki, hər il daha tez-tez təkrarlanır. Hər etirazın müxtəlif səbəbləri və subyektləri var. Bu gün də davam edən etirazlar elə bir mühit yaradıb ki, İranda “səksənincilər” kimi tanınan Z nəsli siyasi səhnəyə çıxıb öz tələblərini səsləndirir. Əvvəlki nəsillərin İnqilab hekayələri ilə böyüyən Z nəslinin gəncləri indi öz hekayələrini yazmaq istədiklərini göstərdilər.