İran nəyə arxayındır?

Son zamanlar Çinin vasitəçiliyilə İranla Səudiyyə Ərəbistanı arasında baş tutan yaxınlaşma meylləri fonunda cənub qonşumuzun Azərbaycana qarşı ideoloji hücumlarını artırması təsadüfi görünmür. Belə anlaşılır ki, ərəb dünyası ilə münasibətlərini sahmana salan Tehran xeyli rahatlayıb və bizimlə daha rahat hesablaşa biləcəyini düşünür. Bəs, İranın bu qədər arxayınlaşmasının real əsasları varmı?

Ovqat.com-un məlumatına görə, Pentaqon tərəfindən maliyyələşdirilən Milli Müdafiə Universitetinin Milli Strateji Araşdırmalar İnstitutunun elmi işçisi Mahsa Rouhinin qələmə aldığı bir analitik yazı dolayısıyla bu suallara cavab verir.

Müəllifin bildirdiyinə görə, Tehranla Ər-Riyad arasında imzalanan “müqavilənin davamlılığı onun bağlanmasına yol açan şərtlərin gələcəyi qədər qeyri-müəyyəndir”. Başqa sözlə desək, sabah Səudiyyə Ərəbistanı ABŞ-dan öz təhlükəsizliyinə zəmanət alsa və İranın nüvə proqramının dayandırılacağına əmin olsa, onun İranla bağladığı müqavilələr də qum üzərində çəkilmiş gözəl bir mənzərənin taleyini yaşayacaq. Bir neçə gün əvvəl ABŞ-nin milli təhlükəsizlik müşaviri Ceyk Sallivanın Səudiyyə Ərəbistanının vəliəhd şahzadəsi və Baş naziri Məhəmməd bin Salman Əl Səuda zəng edərək onunla Yəmən məsələsini müzakirə etməsi və İrandan gələn təhdidlərin qarşısının alınması barəsində danışıqlar aparması da Vaşinqtonun bu proseslərdən çox da xoşlanmadığını və Çinin qum üzərində cızdığı rəsm əsərinin silinib getməsi perspektivinin o qədər uzaq olmadığını göstirir.

Sözü uzatmadan gəlin, Mahsa Rouhinin analizini gösdən keçirək.

Pekində bu ay İran və Səudiyyə Ərəbistanı xarici işlər nazirlərinin yeddi ildən artıq müddətdə ilk rəsmi görüşü keçirilib. Diplomatik sıçrayış, şübhəsiz ki, xoş xəbərdir və regionda yeni imkanlar açır. Bununla belə, sözügedən razılaşma həm Səudiyyə Ərəbistanı, həm də İranın bu qərara gəlməsi üçün dəyişən strateji təsəvvürlər və yeni şəraitlər yaradan bir çox gözlənilməz geosiyasi hadisələrə əsaslanır.

Bu müqavilənin davamlılığı da onun bağlanmasına yol açan şərtlərin gələcəyi qədər qeyri-müəyyəndir. Tehran və Ər-Riyadda bu strateji dəyişikliyə səbəb olan əsas amillər və təsəvvürlər/fərziyyələr var idi:

Birincisi, ABŞ-ın Əfqanıstandan çıxarılmasını nəzərə alaraq regionda rolu ilə bağlı artan qeyri-müəyyənlik və Asiyaya doğru strateji dönmə, ABŞ-ın regiondakı rolu azalmaqdadır;

İkincisi, Rusiyanın Ukraynadakı müharibəsi və müharibənin nəticələrindən asılı olmayaraq Rusiyanın beynəlxalq nizama meydan oxumasının böyük strateji dəyişikliklərə səbəb ola biləcəyi ilə bağlı fikirlər;

Üçüncüsü, İranın nüvə proqramının qısamüddətli perspektivdə heç bir razılaşma perspektivi olmayan gələcəyi, əsasən də İran polisinin nəzarətində olan Məhsa Əmininin ölümündən sonra İranın etirazları qəddarcasına repressiya etməsi və Tehranın Rusiyanın Ukraynadakı müharibəsini dəstəkləməsi;

Və nəhayət, İranda baş verən siyasi iğtişaşlar.

Bu amillərin birləşməsi Səudiyyə Ərəbistanı və İranı bir-biri ilə, eləcə də digər aktorlarla – ABŞ, Rusiya və Çinlə qarşılıqlı əlaqə strategiyalarını yenidən düşünməyə və tənzimləməyə vadar etdi. Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin İranın uranın 84%-ə yaxın zənginləşdirilməsi ilə bağlı hesabatları, İran ABŞ-ın qırmızı zonasına yaxınlaşdıqca daha da çətinləşir. Diplomatik həll üçün alternativ variantların çox az olduğu bölgə hərbi eskalasiya potensialı artdıqca təhlükəli yola doğru gedir. Regiondakı qeyri-müəyyənlik münaqişə riskini artırır və həm Səudiyyə Ərəbistanı, həm də İran hərarətin aşağı salınmasında maraqlıdır.

ABŞ-Körfəz dinamikası

Birləşmiş Ştatlar bəyan edir və tərəfdaşlarını əmin edir ki, Asiyaya meyl onun regionu tərk edəcəyi anlamına gəlmir. Vaşinqton təhlükəsizlik öhdəliklərini qorumaq üçün bölgədə saxlayacağı imkanların miqyasını və sayını vurğulayır. Bununla belə, ABŞ-ın bölgədə mövcudluğunun və təsirinin zəifləməsinə dair güclü fikirlər qalmaqdadır. Qavrayışlar reallıqdan daha güclü ola bilər, amma onlar siyasi qərarları formalaşdırır və yeni dinamikalar yaradaraq reallıqlara təsir edir.

Sirr deyil ki, Ər-Riyad-Vaşinqton münasibətləri getdikcə gərginləşir. Birləşmiş Ştatlar Yəmən və Suriyadakı müharibələrə verdiyi dəstəyi azaltdığı üçün Səudiyyə liderləri təhlükəsizlik tərəfdaşlığının zəifləməsindən narahatlığını artırır. Səudiyyənin nöqteyi-nəzərincə, İranın Səudiyyədəki neft obyektlərinə hücumlarına Amerikanın soyuqqanlı cavabı ABŞ-ın regional tərəfdaşlarının həyati maraqlarını qorumaq üçün öz maraqlarından güzəştə getməyəcəyinə dair təsəvvürləri gücləndirir. Tramp administrasiyasının Səudiyyə nöqteyi-nəzərindən yaxşılığa doğru hər hansı dəyişiklik yaratmaq üçün Tehrana qarşı maksimum təzyiq kampaniyasının uğursuzluğu krallıqda Vaşinqtonun İranla nüvə məsələsini həll edə bilməyəcəyi ilə bağlı fikirlər formalaşdırdı. Bu dinamika Ər-Riyadın özünü daha az təhlükəsiz hiss etməsinə və ABŞ-la münasibətlərinə təsir etsə belə, öz milli maraqlarını həyata keçirmək üçün strateji tərəfdaşlığını diversifikasiya etmək ehtiyacına səbəb oldu. Ər-Riyad Çin və Rusiya ilə tərəfdaşlıqlarını genişləndirərək və öz iqtisadi müstəqilliyinə üstünlük verərək ABŞ-ın maraqlarına bağlı olmayacağını bəyan etdi.

Səudiyyənin nöqteyi-nəzərincə, neft obyektlərinə hücumlara keçmiş eskalasiya dövrü səbəb olub ki, bu da İranın təcrid olunmasına və məhdud şərti hərbi imkanlara baxmayaraq əhəmiyyətli xərclər çəkə biləcəyini nümayiş etdirir. Mövcud şərtlər daha bir potensial eskalasiya dövrünün başlanmasına işarə etdiyinə görə, Ər-Riyad gərginliyin azaldılmasının zəruriliyinə inanır. Yüksək rütbəli Səudiyyə rəsmisi, xüsusən də İranın nüvə təhlükəsi ilə bağlı “düşmən münasibətlərindən yaxşı münasibətlərə” keçmək zərurətini etiraf edib. Səudiyyə Ərəbistanı daxilində bu razılaşma həm də “Vizyon-2030” inkişaf planının yerinə yetirilməsi istiqamətində bir addım və “Səudiyyənin dövlət suverenliyinə hörmət və müdaxilə etməmə tələblərini” yerinə yetirmək kimi qiymətləndirildi.

İran liderləri isə Ukraynadakı müharibəni və yüksələn Çini ABŞ-ın gücünə birbaşa çağırış və regional çoxqütblülük yaratmaq imkanı kimi görürlər. Tehran öz pilotsuz təyyarələrini Moskvaya verərək onun dəstəyini arxasına almağa çalışır, Rusiya ilə investisiya və ticarət portfelini artıraq hərbi və iqtisadi əlaqələri dərinləşdirir. İran siyasi elitası ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi liberal beynəlxalq nizamdan artıq Birləşmiş Ştatların dominant olmadığı çoxqütblü sistemə keçidə töhfə vermək üçün böyük güclərin strateji rəqabətindən yararlanmağın faydalı olacağını düşünür.

İrana qarşı sanksiyaların aradan qaldırılmaması və potensial hərbi münaqişə onun Səudiyyə Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və İraqla yaşadığı gərginliyi azaltmaq üçün regiondakı tərəfdaşları ilə işləmək həvəsini gücləndirir. Hər iki tərəf üçün regional yaxınlaşma ilə gələn böyük iqtisadi stimullar var. Münasibətlərin normallaşması risklərin azalması öz növbəsində daha çox ticarət və investisiya imkanlarına çevriləcək. Vəliəhd şahzadə Məhəmməd bin Salmanın fikrincə, Səudiyyənin İrana potensial investisiyası 20 milyard dollara qədərdir. ABŞ-ın sanksiyaları ilə bağlı problemlər hələ də mövcud olsa belə, investisiyalar və əməkdaşlıqlar sanksiyalara məruz qalmayan sənayelərdə, tranzit və mədənçıxarma kimi inkişaf etməkdə olan sahələrdə və enerji sektorunda başlaya bilər.

Regional yaxınlaşmanın fürsətləri

Bununla belə, bu razılaşma həm də ona görə uğurlu oldu ki, Səudiyyə Ərəbistanı və İran bir-birinə qarşılıqlı, dəyərli təhlükəsizlik və iqtisadi təşviqlər təklif edə bildilər. Pekindəki irəliləyiş 2021-ci ilin aprelində başlayan danışıqların bir neçə raundundan sonra baş verdi. Danışıqların çoxsaylı raundlarını yekunlaşdırma miqyasını artıran amil Səudiyyəlilərin iqtisadiyyatdan və ABŞ-dan kənarda sahib olduğu kart idi: İrandakı siyasi iğtişaşlara medianın təsiri.

Danışıqların beş raundu ilə Yəməndə atəşkəs mərkəzi məsələ olaraq qaldı, lakin tələblər və təkliflər heç vaxt bu barədə müqavilə bağlamaq üçün kifayət qədər uyğun gəlmədi. Bununla belə, 2022-ci ilin payızında İranda etirazlar baş qaldırarkən, İslam Respublikası 1979-cu il inqilabından sonra ən böyük problemlə üzləşdi. İran rejimi iğtişaşları aradan qaldırdı, çünki Qərbin planları rejim dəyişikliyini hədəfləmişdi, lakin Tehran etirazları 24 saat işıqlandıran Səudiyyə Ərəbistanına bağlı “İran İnternational” təşkilatı da daxil olmaqla bir sıra media qurumlarını iğtişaşları qızışdırmaqda və “media müharibəsi” aparmaqda ittiham etdi. Yaxınlaşma şərtlərinə Səudiyyə Ərəbistanının “İran İnternational”ı maliyyələşdirməyi dayandırmaq öhdəliyi də daxil idi - bu, davam edən iğtişaşlar qarşısında Tehran üçün çox dəyərli bir güzəştdir. İran da öz növbəsində Yəməndə husi üsyançılarına verdiyi dəstəyi məhdudlaşdırmağa razılaşdı ki, bu da Səudiyyə nöqteyi-nəzərindən bu danışıqların çoxdan arzu olunan nəticəsi idi.

Çinin vasitəçilik rolu regional çoxqütblülüyə keçidi ifadə edir. Ər-Riyad və Tehran ABŞ-ın regiondakı rolunun azalması ərəfəsində Pekini yeni strateji tərəfdaş kimi alqışlayıb. 2021-ci ilin martında imzalanmış 25 illik strateji əməkdaşlıq sazişi və 2022-ci ilin sentyabrında İranın Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatına daxil olması da daxil olmaqla, Tehran və Pekin təxminən iyirmi il ərzində daha dərin iqtisadi və siyasi əlaqələr qurub. Səudiyyə Ərəbistanı, İran və regiondakı digər ölkələr “birtərəfli uyğunlaşma” anlayışını əhatə edən - birini və ya heç birini seçməkdənsə, çoxlu böyük dövlətlərlə münasibətləri saxlamaq təcrübəsinə önəm verirlər. Omni-alignment, Amerika və Çin nişanlarının “müəyyən” və “getdikcə qeyri-sabit olduğu bir ssenaridə xüsusilə vacib risklərdən qorunma vasitəsidir.

Bölgədəki digər böyük güclərin qarşılıqlı əlaqəsi oradakı dövlətlərə strateji tərəfdaşlıqları şaxələndirməyə və hər hansı bir böyük güc tərəfdaşlığından həddən artıq asılılıq təhlükəsizliyi riskini azaltmağa imkan verir. Son geosiyasi hadisələr Çin və Rusiya üçün Yaxın Şərqdə öz təsirlərini və əhatə dairəsini genişləndirmək üçün daha çox imkanla regional strateji mühitin yenidən sıralanmasını yaratdı. Səudiyyə Ərəbistanı, İran və digər dövlətlər dinamik mühitdə Şərq və Qərb arasında öz mövqelərini qorumağa davam edəcəkləri üçün sazişin uğurunu şərh edərkən ehtiyatlı olmalıyıq. Uzunmüddətli perspektivdə Səudiyyə-İran uyğunlaşmasının nizamlanması ilk növbədə razılaşmaya səbəb olan amillərin təkamülünə əsaslanacaq: İranın nüvə proqramı və siyasi iğtişaşlar, Rusiyanın Ukraynadakı müharibəsinin gələcəyi, ABŞ-Çin münasibətləri və bunlar yeni dünya nizamına gətirib çıxaracaqmı kimi suallar hər şeyi dəyişdirə bilər.

Mahsa Rouhi,