Sergey Şəkəryants

regnum.ru, 14.01.2018

İranda azsaylı əhali qrupları və “İran kürdləri” mövzusu bu yaxınlardakı iğtişaşlarla bağlı qeyri-iradi olaraq (amma bunda marağı olan dairələrin aşkar “barmağıyla”) informasiya axınlarına atılıb. Həm Qərb, həm də Rusiya KİV-lərində olduqca qəribə mülahizələrlə rastlaşmaq və oxumaq təəccüblü idi. Lakin İranda baş verən hadisələrlə bağlı durum haqda kürd qaynaqlarında yazılanları araşdırarkən İranda kürd məsələsiylə bağlı niyəsə nəsə xəyal edənlərin “informasiya”nı haradan əxz etdikləri aydın olur.Qələm məsləkdaşlarının çoxu ümumiyyətlə işdən hali deyil, kürdlərin heç də hamısı – indiki halda “kürddilli” terminindən istifadə edirik – kürd deyil. Sadəcə, Qərb və Rusiya araşdırıcıları bəzən asanlıq üçün dilcə onlara yaxın, tutaq ki, lurları (lorlar), bəxtiyarları, qoranları, dəlmiləri (dəlmik, zazalar da onlardır) və s.-i “qızışaraq” kürd adlandırırlar. Nəticədə “Zaqros kürdləri” kimi qeyri-adekvat ifadələr meydana çıxır, amma məlumdur ki, Zaqros dağlarında yaşayan tayfalar dilləri bəzən və yalnız bir sıra dilçilər tərəfindən “kürd dilinin ləhcəsi” adlandırlan qoranlardır (quranlar, özlərinə xevramanlar və ya xevramlar deyirlər). İndiyədək vahid kürd dili yoxdur, kürdlərə aid edilən etnosların hamısı Hind-Avropa dillərinin ümumi İran qrupunda öz dialektlərində danışır. Məsələn, qoranlar üçün ən qohum dil dəlmi (zaza) – zazak xalqının dili etiraf olunur. Zazaklar (və deməli, uyğun olaraq qoranlar) Hind-Avropa ailəsinin İran dillərinin şimali-qərb qrupuna məxsusdur, əsas yayılma ərazisi Şərqi Türkiyədir, həmçinin Gürcüstan, İraq və Qazaxıstanda rast gəlinir.

Zazaklar (yəni qoranlar da) talış və digər xəzər və kürd dilləriylə xeyli ümumi cəhətlərə malikdir. Filoloq Lüdviq Paulun fikrincə, zazaklar daha çox (indi praktik olaraq rast gəlinməyən) qədim İran dili azəriyə yaxındır… Zazaklarla kürd ləhcələri arasında fərq yetərincə böyükdür, onların arasında qarşılıqlı anlaşma kifayət qədər problemlidir, bununla bağlı dilçilər arasında zazakları ayrıca xalq saymaq qəbul olunub. XIX-XX əsrin başlanğıcında alman iranşünasları (P.İ.Lerx, O.Mann, K.Hadank) bu cür mövqe tutublar. “Zazak ləhcələri” kitabının (Prussiya elmlər akademiyasının fars və kürd dilləri üzrə 10 cildlik tam əsərləri külliyatının) nəşrindən sonra bu baxış nöqtəsi Almaniyada üstün olub.

Və əlavə etsək ki, kürdlərin əksəriyyəti sünni olduğu halda dəlmi və qoran xalqlarının böyük hissəsi şiə və şiəliyə tən tutulan ələvilərdir, onda düşünürük ki, İranda (Yaxın Şərqdə və çağdaş Türkiyədə) kimlərin kürdlərlə eyniləşdirilməsi məsələsi sanki havadan asılı qalır.

Önəmi az olmayan əlavə – məsələn, əsasən kurmanci ləhcəsində danışan yezidilər özlərini qəti şəkildə kürd saymır və “yoldaşlıq xatirinə” onları kürd adlandırarkən dərindən təhqir olunurlar. Hətta İraqda İŞİD qruplaşmalarına qarşı müharibəylə bağlı bu yaxınlardakı faciəli hadisələrdən sonra yezidilər təkcə İŞİD yaraqlılarını deyil, həm də Məsud Bərzaninin qəbiləsindən İraq kürdlərini (sorani ləhcəsinin daşıyıcılarını) özlərinə qarşı soyqırımda ittiham ediblər. Belə ki, kimsə İranda “kürd problemi” haqda mühakimə yeritməyə girişsə, əvvəlcə İranda kimin həqiqətən kürd olduğunu dəqiqləşdirməyi uyğun olar. Amma bu günlərdəki iğtişaşlar zamanı “İrandakı kürd məsələsi”nə qayıdaq. Çağdaş İranda kürdlər praktik olaraq hər yerdə yaşayırlar. Və kimsə “birdən” üzə çıxarsa ki, Tehranda da bir milyon civarında kürd yaşayır, məgər bu onu bildirəcək ki, İran paytaxtı “kürd şəhəri”dir? Bu arada isə iğtişaşlar haqda yaxın məlumatlarda çox qədim ostan və şəhər Kirmanşahı bizə kürdlərinki kimi təqdim etməyə aşkar niyyət var idi (“Kirmanşahlı kürdlər”, “Kirmanşah kürdləri” və sonra bu ruhda). Və görünür, 2 yanvar tarixli ifadə burada istiqamət rolunu oynayıb – “İğtişaşlara o cümlədən Sənəndəc və Kirmanşahda İran Kürdüstanı sakinləri də qatılıb”.

Əlbəttə, kürdlərin daha sıx və ya seyrək məskunlaşdığı bölgələr var – Ermənistan, Naxçıvan, Türkiyə və İraqla həmsərhəd qərb ostanlarında. Kürdlərin xeyli qismi əzəldən tarixi, ən qədim Xorasanda yaşayır və məlumdur ki, “yumurta həyəcanı” məhz şiələrin müqəddəs Məşhəd şəhərində başlanıb. Bununla yanaşı, qaynaqlardan heç biri, o cümlədən kürdlərinki də Xorasan kürdlərinin iğtişaşların episentri kimi çıxış etdiyindən danışmayıb. Belə ki, “kürdlərin Kirmanşahı” trendinin müəllifləri Xorasan-Rezavi ostanını – Parfiya imperiyasının nüvəsini,  dünyada hamı tərəfindən Qədim Farsistan-İranın tarix və mədəniyyətinin tərkib hissəsi kimi qəbul edilən Parfiya mədəniyyətinin qalasını “İran Kürdüstanı”nın bir hissəsinə çevirməyiblər…

Lakin Kirmanşahı “İran Kürdüstanı”na aid etmək səriştəsizliyin zirvəsidir, çünki şəhər öz adını Herodotun xatırladığı Cənubi İran tayfası “germaniya” etnonimindən alıb. Şəhər mötəbər şəkildə İranın ən qədim şəhərlərindən biri sayılır. Kirmanşah yaxınlığında yazılı və (Heraklın heykəli və “Ovçular mağarası” daxil olmaqla) Əhəmənilər, Parfiya dövrünün relyeflərilə Bisütun qayaları, Sasanilər dövrünün Taki-Bustan qaya kompleksi, Du-Əşkaft mağarası yerləşir. Və bu sadalananlarda kürdlərə aid nə var?

Kürdlərin sıx məskunlaşma qrupları planında gerçəkliyi əks etdirən bütün ərazilər və yaşayış məntəqələrindən İrandakı hadislər haqda məlumatlarda daha çox Sənəndəc (Kürdüstan ostanı) və Şəhri-Kürdün  adı (Çaharmahal və Bəxtiariyə ostanı) keçir. Lakin bu şəhərlərdən məlumatlarda da “kürd mövzusu” vurğulanmayıb. Təəccüblüdür – Elam şəhərində etirazçıların çıxışları haqda məlumatlarda da kürdlər xatırladılmayıb. Amma məlumdur ki, Elam şəhərinin özündə, təxminən, 168 min nəfərlik əhalinin əsas kütləsi kürdlərdir. Lakin Elam heç kimdə onu “İran Kürdüstanı”nın tərkib hissəsi adlandırmaq səyi doğurmayıb – görünür, ən qədim Elam ölkəsi və əhalisi – elamilər haqda səthi bilik müasir Elamda “kürd balığı tutmaq” həvəsini büsbütün öldürməsi öz sözünü deyir.

Halbuki adamlara, infrastruktur obyektlərinə hücumlar və qətllər haqda məlumatlar əsasən İranın məhz 100 % kürdlərin məskunlaşdığı və yaxud ehtimalən həqiqətən də kürd əhalinin olduğu qərb bölgələrindən daxil olub. Tehrandan 2018-ci il 10 yanvar tarixli məlumata da diqqət yetirək. “Tasnim News” xəbər verir ki, İran silahlı qüvvələri qərargahı rəisi, general-mayor Məhəmməd Baqiri jurnalistlər qarşısında çıxış edərək Amerikanın bu yaxınlardakı qarışıqlıqlarla bağlı ölümlərə görə İrana qarşı ittihamlarını pisləyib və qeyd edib ki, bu iğtişaşların gedişində nümayişçilərlə mübarizə üçün təhlükəsizlik xidmətlərinin heç birində döyüş silahı olmayıb.

Baqiri vurğulayıb ki, bu iğtişaşların gedişatında insan ölümlərinin  əksəriyyəti şübhəlidir, çünki arxadan vurulublar və atəşlər müəyyən edilməmiş yerlərdən və şübhəli şəraitdə açılıb.  

Bu faktlar kiməsə, məsələn, 2000-ci ildə Belqradda antimiloşeviç mitinqlərindəki “müəmmalı” ölümləri xatırlatmır? Yaxud 2014-cü ildə Kiyev “maydan”ında polis və mitinqçilərin “anlaşılmaz” qətllərilə bağlı hadisələri? Bizim baxışımızca, parallelər göz qabağındadır.

İlk qətllər qərbdə Lorestan ostanında Dorud şəhərciyində baş verib. IRNA xəbər verir ki, İİR İnformasiya (kəşfiyyat) Nazirliyinin hələ yanvarın 3-də bildirdiyi kimi, “Dorud şəhərində bu günlərdəki iğtişaşların gedişində yanğınsöndürmə nəqliyyat vasitəsini ələ keçirmiş və dinc vətəndaşları qətlə yetirmiş, sonradan Tehranda gizlənmiş  adam tutulub”.

Məlumat olduqca informativdir – biz anlayırıq ki, istintaq və digər tədbirlər əvvəlcə DİN, İİKK və s.-nin deyil, məhz İran kəşfiyyatı və əks-kəşfiyyatının üzərinə qoyulub. Lakin həmin nazirlik 6 yanvar Dorud faciəsinin izlərilə Borucerd şəhərində “İran xalqının mücahidləri təşkilatı” terrorçu qruplaşması ilə bağlı “özəklərin darmadağın edildiyini” bildirib (Bu qruplaşma “Mücahidani-xəlq” adıyla daha çox tanınıb, ABŞ, İsrail və AB-yə üzv bəzi ölkələrdən başqa dünyanın çox ölkələri tərəfindən terrorçu elan edilib).

Ölümlə bağlı başqa hadisələr habelə qərbdə Qərbi Azərbaycan ostanında Piranşəhr şəhərciyində olub – İran KİV-lərinin versiyasınca “üç asayiş keşikçisi” və kürd KİV-lərinin versiyasınca “kəşfiyyatın üç əməkdaşı”. Bu işi də İİR İnformasiya Nazirliyi aparıb və hələ yanvarın 4-də bildirib: “Partlayış təşkil etmək və günahsız adamları öldürməyi planlaşdıran silahlı terrorçuluq özəyi bu yaxınlardakı iğtişaşa dəstək üçün İrana sızıb”. Əks-əməliyyat gedişində “bir terrorçu öldürülüb, qruplaşmanın başqa bəzi üzvləri isə toqquşma nəticəsində yaralanıb, əməliyyatın gedişində silah, o cümlədən Kalaşnikov avtomatları, qumbaralar, hərbi formalar və iğtişaşların törədilməsi üçün təlimatlar müsadirə olunub, əvvəllər qərbi İranda üç başqa terrorçuluq özəyi aşkarlanıb və məhv edilib”.

Gördüyümüz kimi, insidentlərdən yalnız biri kürdlərin mümkün iştirakına “uzanır”, həm də İran kəşfiyyatçıları iddia edirlər ki, bu qruplaşma İrandan deyil, haradansa “İrana sızıb”. Qərbi Azərbaycan ostanının kimlərlə həmsərhəd olduğuna baxaq – Ermənistan, Naxçıvan, Türkiyə, İraq. Bu isə, belə deyək, “kürd gerilyası”nın (gerilya: partizan müharibəsi-tərc.)” ənənəvi mərkəzləri bunlardır: Urmiyə, Mehabad (bura da Qərbi Azərbaycan ostanıdır, ümumiyyətlə, kürdlər “İran Kürdüstanı paytaxtı” adlandırırlar), Səkkəz (Kürdüstan ostanı), Qəsri-Şirin (Kirmanşah ostanı) şəhərləri və s. İrandakı iğtişaşlar haqda heç bir məlumata daxil olmayıb. Mehabaddakı sorani kürdlərin “sükutu” xüsusən təəccüb doğurur – axı bu, Bərzani qəbiləsinin kürd “Mehabad Respublikası” kimi tarixə həkk olunmuş bölgədir. Amma bu şərait bizə iddia etməyə əsas verir ki, kürdlərin İranın son iğtişaşlarında gerçək iştirakı cüzidir. Bir də mitinqçilərin şüarları arasında heç bir kürdyönlü bəyanat qeydə alınmayıb.

Kürd KİV-lərindən öyrəndiklərimiz daha təəccüblüdür – ya da gerçəklikdə İranın aparıcı KİV-ləri (məsələn, IRNA, ISNA, Mehr news, Fars, Press TV, Tasnim və b.) bu cür ayrıntılar haqda məlumat verməyib. Yanvarın 5-də məlumat verilib ki, Molla Əhməd Hatəmi Tehranda namaz vaxtı ABŞ-ı Kürdüstanda “ikinci İsrail” yaratmaq niyyətində ittiham edib. Amma onun bildirdiyi kimi, İran “bu planı uğurla pozub”. Hatəminin dediyi kimi, ABŞ antiiran əməliyyatları üçün Ərbil üzərindən və Əfqanıstan sərhədindən silah göndərməyə səy edir. O deyib: “Bu, İslam Cümhuriyyətinə son qoymağa yönəlib”.

Kürdüstan bölgə hökuməti (KBH) İrandakı etirazlara dair şərhdən çəkinib. Amma sonra kürd məlumatlarından aydın olub ki, molla Hatəmidən savayı İranın məqsədəuyğunluq üzrə Şurasının katibi general Möhsün Rzayi bildirib ki, İrandakı etirazlar İraq Kürdüstanında planlaşdırılıb. Və KBH burada reaksiya verib. İraq Kürdüstanı baş naziri Nəçirvan Bərzani yanvarın 8-də Ərbildə mətbuat konfransında bəyan edib: “İran bizim üçün mühüm qonşudur və biz həmişə İranla güclü münasibətlərə can atırıq… Biz İranın sabitlik və təhlükəsizliyinə heç vaxt ziyan vurmarıq. Hazırda İranda baş verənlər daxili problemdir…”

KBH mətbuat katibi Səfin Dizai isə deyib: “Bu cür rəylər Kürdüstanla İran arasında dostluq əlaqələrinə xidmət edə bilməz”.

Bununla belə, qeyd edilən məlumatlar İran kəşfiyyatının, kürdlər olub-olmasa da, terrorçu qatillərin İran ərazisinə Qərbi Azərbaycan ostanında sızğdığı haqda iddiasının mötəbərliyinə inanmağa vadar edir. Amma budur, İran kürdlərinin əslində özlərinin etnik şüar və çıxışları üçün “əlverişli məqama” niyə etinasız yanaşıqları az önəmlıi olmasa da, artıq başqa mövzudur.

Tərcümə Strateq.az-ındır