İranda siyahıyaalmalarda milli mənsubiyyət üzrə təsnifat aparılmadığına görə, bu ölkədə yaşayan ermənilərin sayı barədə dəqiq statistik məlumat yoxdur. 2011-ci ildə İran İslam Respublikası Statistika Mərkəzinin rəsmi hesabatına əsasən ölkənin 75149669 nəfərlik əhalisnin 117.704 nəfəri xristian olmuşdur. (http://www.amar.org.ir/Portals/0/sarshomari90/n_sarshomari90_2.pdf, s26) Ermənilər İran xristianlarının böyük əksəriyyətini təşkil etsələr də, burada qeyri-rəsmi məlumatlara görə 15-20 min gürcü və digər azsaylı xristian xalqların nümayəndələrinin də məskunlaşdığını nəzərdən qaçırmaq olmaz. Qeyri-rəsmi mənbələrdə daha çox İranda 200 min nəfərə yaxın erməni icmasının olması, son onillikdə onlar arasında ABŞ-a və Ermənistana mühacirətin artdığı qeyd edilir.
Erməni təhsilinin pozitiv diskriminasiyası
ABŞ Cənubi Kaliforniya Universitetinin professoru, milliyətcə erməni olan Eliz Sanasarian erməniləri İranın ən yaxşı münasibət göstərilən milli azlıqlarından biri adlandırır. Qeyd etmək lazımdır ki, İranda yaşayan bütün etnik və dini azlıqlar arasında yalnız ermənilərin öz məktəbləri var. Bu maraqlı məqamı Tehran Universitetinin müəllimi, milliyətcə erməni olan Emilya Nersesyan Almaniyanın “Doyçe Vele” radiostansiyasının fars redaksiyası ilə müsahibəsində də xüsusi qeyd edir. Azərbaycanlı, ərəb, kürd, bəluçların belə imkana sahib olmadığını bildirən Nersesyan “erməni məktəbləri başqa xalqların ana dilinin tədrisi üçün bir örnək ola bilərmi?” sualına cavabında erməni məktəblərinin kifayət qədər problemi olmasına rəğmən, milli dilin inkişaf etdirilməsinin ustad Şəhriyarın timsalında olduğu kimi iki dildə yazıb-yaradan şairlərin ərsəyə gəlməsi ilə İran ədəbiyyatına xidmət etməsi baxımdan lazımi sayıb. (http://www.dw.de) Bu mənada, İranda erməni məktəblərinin tarixçəsinə nəzər saldıqda bəzi məqamları çıxmaq şərtilə, ümumilikdə ana dilinin tədrisi sahəsində bu ölkədə ermənilərin pozitiv diskriminasiyaya uğradıqlarını da söyləmək olar.
Qacar dövrünün erməni məktəbləri (1858-1925)
Bir çox mənbələrdə İranda ilk erməni məktəbinin 1858-ci ildə İsfahanın Yeni Culfa rayonunda inşa edildiyi göstərilir. Məlumatlara görə, sonrakı illərdə inşa edilən Kananyan məktəbinin layihəsini Moskvada rus memarları tərəfindən hazırlanmış, lazım olan tikinti materialları Rusiyadan İrana gətirilmişdir. Bu gün də İsfahanın erməni məktəblərində təhsil alan 500 erməni şagirddən 150 qız həmin Kananyan məktəbinin şagirdləridir. (http://isfahan.isna.ir/Default.aspx?NSID=5&SSLID=46&NID=1730) Tehranda ilk erməni məktəbi isə 1871-ci ildə Müqəddəs Gevorg Kilsəsi nəzdində təsis edilib. Həmin dövrdə İranda fəal olan Amerika missionerləri də ermənilər üçün məktəblər inşa ediblər. Bir qrup erməni də ermənilərin milli və dini assimiliyasiyasınn qarşısını almaq üçün Haykazyan adlı qurum və eyni adlı məktəb yaradıb. Bundan başqa, 1870-ci illərdə Səlmasda, 1885-ci ildə Marağada, 1898-1900 illər arasında Urmiyyə, Maku və Qaradağda, 1904-də Həmədanda, 1905-1909-cu illərdə Qəzvin, Məşhəd, Ərak, Rəşt və Ənzəlidə, 1920-ci ildə Əhvazda və 1924-cü ildə isə Çəharmahalda erməni məktəbləri təsis edilib. (ادیک باغداساریان، “نگاهی به تاریخ مدارس ارمنی ایران” (Edik Baqdasaryan,”İranda erməni məktəblərinə bir baxış, rezume) ”www.edic-baghdasarian.com/…/iranahay–dprots.pdf)
Pəhləvi sülaləsinin hakimiyyət illərində (1925-1979) erməni məktəbləri
Ötən əsrin 60-cı illərində İran paytaxtının 16 erməni məktəbində təxminən 5000 erməni şagird təhsil alıb. Orta təhsil müəssisələrinin çoxu erməni yeparxiyası, bir qismi katolik və yevangelist kilsələri, xeyriyyə təşkilatları tərəfindən idarə olunub. Erməni məktəblərinin yaradılması, fəaliyyətlərinin təmin və inkişaf etdirilməsində erməni kilsəsinin xüsusi rolunu qeyd etmək lazımdır. (تاریخچه حضور ارامنه در ایران”“Ermənilərin Irandakı tarixçəsi”(, hyeli.com/index.php/fa-cat/1133)
İrandakı erməni məktəbləri Qacar və Pəhləvi hakimiyyətlərində xüsusi icazə və fərmanlar əsasında fəaliyyət göstərib. Bu məktəblər 1936-cı ilədək ermənilərin özlərinin idarəçiliyində olmuş və bütün dərslər erməni dilində tədris edilib. Həftəlik dərs yükü cəmi 36 saat təşkil edib ki, onun da yarısı erməniliyə aid (dil, ədəbiyyat, tarix və din) digər yarısı isə fars dili və ədəbiyyatı, tarix, riyaziyyat, xarici dil və s-dən ibarət olub. İran şahı Rza Pəhləvinin 1936-cı il fərmanı ilə bütün qeyri-fars məktəbləri, o cümlədən erməni məktəblərinin fəaliyyəti qadağan edilib. Rus və Britaniya qoşunlarının 1941-ci ildə İran ərazisinə müdaxiləsindən və Pəhləvinin taxt-tacdan imtina etməyə məcbur olmasından sonra erməni məktəblərinin fəaliyyəti bərpa edilsə da, əsas tədris dili fars dili olub. Erməniliyə aid dərs saatı 6-ya endirilib. 1946-cı ildə erməni yeparxiyasının müraciətinə əsasən dini mövzu da ayrıca dərs predmeti kimi ermənicə tədris saatına əlavə edilib.
İran İslam Respublikasında erməni məktəbləri
İranda 1979-cu ilin İslam inqilabından sonra qız və oğlan məktəbləri bir-birindən ayırılıb, dövlət idarəçiliyində olan erməni məktəblərinin müəllimlərinin və işçilərinin maaşı Təhsil Nazirliyinin hesabından ödənilir. Məktəbin digər xərclərini erməni yeparxiyası, valideynlər və xeyriyyəçilər qarşılayır. Bu olkədə erməni məktəblərinin sayına gəldikdə isə bu rəqəm 40-50 arasında dəyişir. Tehran Universitetinin prorektoru professor Əmid Zəncaniyə görə İranda yalnız erməni şagirdlərin qəbul edildiyi 50 məktəb var. (“Religious minorities in the Islamic Republic of Iran” http://www.imamreza.net/eng/imamreza.php?id=6059) Erməni diaspora təşkilatı isə “Armenpress”ə istinadən 2005-ci ildə İranda 40 erməni məktəbinin, o cümlədən 8 tam orta məktəbin fəaliyyət göstərdiyini bildirir. (http://www.armeniandiaspora.com/showthread.php?35147-Armenian-schools-in-Iran-need-more-teachers) İran orta təhsil sisteminin özəlliklərinə görə təhsil müəssisələri ibtidai (I-V siniflər), natamam orta (VI-VIII) orta (IX-XI siniflər) olmaqla üç pilləyə bölünür. Erməni məktəbləri haqda statistikalarda həmin məktəblərin bu kateqoriya üzrə təsnifatını aparmaq mümkün olmur. Yalnız bir materiala əsasən ermənilərə məxsus 8 tam orta təhsil müəssisənin olduğunu söyləmək olar.
Erməni məktəbləri məsələsində kilsə-dövlət gərginliyi
1982-ci ildə İranın təhsil naziri din haqda dərslərin fars dilində yazılmış vahid tədris vəsaitindən tədris edilməsi, erməni dili dərs saatlarının azaldılması, erməni tarixinin tədris proqramından çıxarılması və yuxarı siniflərdə erməni dilində bütün fənlərin tədrisinin dayandırılmasına dair göstəriş vermişdir. Bununla əlaqədar İran Erməni Yeparxiya Şurasının sədri arxiyepiskop Artak Manukyan təhsil nazirinə göndərdiyi məktubda erməni icmasının təhsil məsələsində aşağdakı gözləntilərinin olduğunu çatdırıb: 1) erməni məktəblərinə yalnız ermənilər qəbul olunsun; 2) erməni apostol dini məktəblərdə sərbəst tədris edilsin; 3) erməni dili münəzzəm kurrikulumun tərkib hissəsi olaraq qalsın; 4) məktəbdəki mühit erməni kilsəsi, dini və mədəniyyətinə uyğun gəlməlidir; 5) məktəblər erməni kilsəsinin mədəni adətlərini təsdiqləsin; 6) məktəblərin pedaqoji və inzibati heyəti mümkün qədər erməni milliyətindən olan şəxslər tərəfindən seçilsin, bu mümkün olmadıqda isə peşəkarlıqdan əlavə dinə hörməti olan şəxslərə üstünlük verilsin. (Eliz Sanasarian, “Religious minorities in İran”, Cambridge University Press, Cambridge, UK, p79) Bu etiraz və tələblərə cavab olaraq təhsil naziri din dərsinin fars dilində tədris edilməsi, erməni dilinin tədrisinin azaldılması və mümkün təqdirdə isə, şagirdlərə çətinlik yaratmamaq məqsədilə, dərs proqramından çıxarılması tələbini irəli sürmüşdür. Nəticə etibarı ilə, Təhsil Nazirliyi 1983-cü ilin noyabr ayında bütün məktəblərdə dini təhsilin farsca və bütün dini azlıqlar üçün yazılmış vahid bir tədris vəsaitindən öyrədilməsinə, məktəblərin istənilən tədbir, o cümlədən dini mərasimlərin keçirilməsi üçün icazə almalı olduğuna, qadın tələbə və müəllim heyətinin İslam geyim qaydalarına riayət etməsinə və erməni dilinin həftəlik tədrisinin 2 saata azaldılmasna dair əmr imzalayıb. (Eliz Sanasarian, “Religious minorities in İran”, Cambridge University Press, Cambridge, UK, 2004, pp 79-82) Erməni məktəbləri bütün ölkə boyu buna qarşı çıxıb və 1982-1983-cü illər ərzində bu qərara itaətsizlik nümayiş etdirib. Bu qarşıdırma 1984-cü ildə təkcə Tehranda ondan çox erməni məktəbinin bağlanması ilə pik həddinə çatıb. (David. N. Yaghoubian “Ethnicity, identity, and the development of nationalism in İran”, Syracue University Press, Syracue New York, US, 2014, p 286) 1984-cü ilin baharında arxiyepiskop Manukyanın məsələ ilə əlaqədar Qum şəhərində o vaxtlar Ayatollah Xomeyninin siyasi-dini hakimiyyətinin varisi kimi qəbul edilən Ayatollah Müntəziri ilə görüşdüyü bir vaxtda İran DİN erməni məktəblərinin qapadılmasına dair əmr verib. Erməni icması ilə İran dövlət orqanları arasında gərginliyin daha da artması ilə əlaqədar hətta, dövrün parlament spikeri, 1989-1997-ci illər ölkə prezidenti olmuş, Haşimi Rəfsəncani də cümə xütbələrində bu mövzuya toxuub: “Erməni tələbələr öz dini kitablarının fars dilində deyil, erməni dilində tədrisini istəyir. Ancaq bu İslam Respublikasının konstitutsiyasına ziddir…Ermənilər öz dini kitablarını ermənicə dövlət məktəblərindən kənarda oxuya bilərlər.” Erməni dilinin tədrisinin dayandırılmasını çıxmaq şərti ilə, dövlətin bütün direktivləri icra olunub. Erməni dilinin həftəlik 2 saatlıq tədrisi ilə də tədris ilinin sonunda dərs proqramının yalnız yarıya qədərini keçmək mümkün olub. 1995-ci ildən isə ermənicə həftəlik dərs yükü 5 saata qədər artırılıb. İran hökumətinin bu məsələdə kompromisə getməməsinin mümkün səbələri sırasında Eliz Sanasarian, rəsmilərlə erməni icmasının nümayəndələri arasında baş tutan bəzi görüşlərdə “ermənilərə dil sahəsində azadlıq verilərsə, digər etnik qruplar, xüsusilə də türklər və ərəblər də eyni haqları tələb edəcəklər” kimi məsələlərin qaldırıldığını göstərir. (Eliz Sanasarian, “Religious minorities in İran”, Cambridge University Press, Cambridge, UK, 2004, pp79-82)
Kadr təminatı məsələsi
Qeyd edildiyi kimi, müvafiq qanunvericiliyə uyğun olaraq, əsas predmetler fars dilində və müsəlmanlar tərəfindən tədris edilməli olduğuna görə kadr məsələsində problem yaşanmır. Erməni dili, din və erməniliyə aid dərslərin vəziyyətinə gəldikdə isə, bəzi məlumatlara görə təxminən 200 müəllim təkcə Tehranın erməni məktəblərində təhsil alan 11000 şagirdə erməni dilini tədris edir. Erməni diaspora təşkilatları müəllim qıtlığı haqda həyəcan təbili çalır. (http://agbu.org/news-item/the-islamic-revolution-a-blessing-in-disguise-for-iranian-armenians/) İsfahan Universitetində erməni dili kafedrası fəaliyyət göstərir. Bundan başqa 1967-78-ci illərdə Tehran Dövlət Universiteti erməni dili və ədəbiyyatı üzrə magistratura pilləsində təhsil verib və bu ixtisas İslam inqilabından sonra fəaliyyətini dayandırıb. 1995-ci ildən Azad İslam Universitetində erməni dili və ədəbiyyatı ixtisası üzrə bakalavr pilləsi təsis edilib. 1961-ci ildə də Tehran Erməni Yeparxiyası nəzdində erməni dili müəllimlərinin ixtisasartırma və təkmilləşdirlməsi üzrə axşam kursları təsis edib. Bir neçə illik fasilədən sonra 1981-ci ildə fəaliiyətini bərpa edən bu kurslarda hal-hazırda 60-90 dinləyici var. (تاریخچه حضور ارامنه در ایران”“Ermənilərin Irandakı tarixçəsi”(, hyeli.com/index.php/fa-cat/1133)
Dərs proqramı
Hal-hazırda erməni məktəblərində erməni dili və tarixi üzrə intensiv kurslar istisna olmaqla, dərslər fars dilində keçilir. Erməni dili ibtidai məktəblərdə həftədə 12 saat, orta məktəblərdə isə 5-6 saat tədris edilir. Diaspora təşkilatları erməni tarixinə aid tədris vəsaitlərində qondarma erməni soyqırımı haqda heç nə deyilməməsindən gileylənir, müəllimlərin hər bir fürsətdə bu məsələyə toxunduqlarını bildirir. (http://www.armeniandiaspora.com/showthread.php?35147-Armenian-schools-in-Iran-need-more-teachers) Türk-Britaniya yazıçısı, Londonda yerləşən Xarici Siyasət Mərkəzinin tədqiqatçısı Ziya Meral İranda erməni məktəblərində erməni dili, din və mədəniyyətinin adekvat səviyyədə öyrədilməsinə icazə verilmədiyini, orada müsəlman direktor və müəllim heyətinin olduğunu bildirir. Onun sözlərinə görə, din haqda dərsliklər erməni uşaqlarına öz dini əqidələri haqda məlumat verməkdənsə, onlara İslam dinini zorla öyrətmiş olur. Belə ki, həmin dərsliklərdə xüsusi ad çəkmədən Qurani-Kərimdən və Məhəmməd Peygəmbərdən iqtibaslar verilir. (http://www.thecommentator.com/article/796/iran_armenians_and_armenia) ABŞ-ın Merilənd Universitetinin Beynəlxalq İnkişaf və Münaqişələrin Həlli Mərkəzinin yaydığı məlumata əsasən bu məktəblərdə bütün dini dərslər fars dilində tədris və ədəbiyyat dərsliklərinin mühtəviyyatı da İran dövləti tərəfindən təsdiq edilməlidir.(http://www.cidcm.umd.edu/mar/assessment.asp?groupId=63010)
Son vəziyyət
Erməni müəllif Baqdasaryan 2000-2001-ci tədris ilindən etibarən İranda ermənilərin təhsili sahəsində vəziyyətinin yaxşılaşmağa doğru getdiyini qeyd edir. O, artıq erməni məktəb direktorlarının da ermənilərdən seçilməyə başlanmasından və ermənicə dərs saatlarının artmasından belə qənaətə gəlir. Əlbəttə, bunu Erməni Xeyriyyə Birliyinin həmin məktəblərdə qeyri-ermənilərin, o cümlədən İran Azərbaycanlılarının müəllim kimi çalışdığını, ermənilərin onlara qeyri-erməni pedaqoqların dərs keçməsi ilə barışmağa məcbur olduqlarını qabartdığı keçən əsrin 90-cı illərlə müqayisədə, vəziyyətin nəzərəçarpacaq dərəcədə dəyişməsi kimi də qiymətlləndirmək olar. (http://agbu.org/news-item/the-islamic-revolution-a-blessing-in-disguise-for-iranian-armenians/) 1936-1941-ci illərdəki qadağa və 1982-1984-cü illərdəki hadisələrin erməni şagirdlərin təhsil səviyyəsini kəskin şəkildə aşağı saldığını qeyd edən Baqdasaryan, ermənilərin ana dilinin öyrənilməsi baxımdan Ermənistan istisna olmaqla dünya ölkələri arasında yüksək səviyyədə olmasını bu sahədə onların nisbi azadlıqları ilə izah edir. Türk müəllif Meral da, ələlxüsus Mahmud Əhmədinejadın prezidentliyi dövründə (2005-2013) erməni icmasına qayğı göstərildiyini, ermənicə tədris saatlarının artırılması və onların beynəlxalq səviyyədə, xüsusilə də Ermənistanla mübadilə proqramlarında iştirakı üçün kifayət qədər büdcə ayırdığını nəzərə çatdırır. Ana dilində təhsil məsələsinin ölkələrarası və beynəlxalq münasibətlərin bir predmetinə çevrildiyini və artıq siyasi çalar qazandığını nəzərə alsaq, erməni məktəblərinə yönəlik qeyd edilən son addımları bir çox ekspertlər İran daxilində gedən proseslər, İran-Ermənistan yaxınlaşması, eləcə də Qərb ölkələrinin tətbiq etdiyi embarqonun yumşaldılmasına yardım məqsədilə Amerika erməni lobbisi ilə əməkdaşlıq imkanları kontekstində araşdırırlar ki, bu da ayrıca bir məqalənin mövzusudur.
Etibar Qulusoy
10 yanvar 2015-ci il
