Polşanın Şərq Araşdırmalar Mərkəzinin (Centre for Eastern Studies (OSW)) analitiki Voytsex Goretski (Wojciech Górecki) Azərbaycan-Ermənistan arasında aparılan sülh danışıqlarını şərh edib.

Aktuallığını nəzərə alıb, “Dinc formatların rəqabəti: Azərbaycan-Ermənistan münaqişəsində Rusiya ilə Aİ vasitəçiliyi” sərlövhəli məqaləni Ovqat.com oxucularına təqdim edirik.

Son həftələrdə Ermənistan və Azərbaycan arasında münasibətlərin normallaşdırılması və sülh müqaviləsinin imzalanması ilə bağlı danışıqlar olduqca böyük vüsət alıb. Razılaşma hər zamankindən daha yaxın görünsə də - proqnozlaşdırıcılar ifadə edirlər, Ermənistanın Baş naziri tərəfindən Dağlıq Qarabağın da daxil olduğu Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün tanınması və ayrı-ayrı mübahisəli məqamların həlli istiqamətləri ilə bağlı razılıq əldə olunsa da, bir sıra vacib məsələlər hələ də öz həllini gözləyir (Qarabağ ermənilərinin hüquq və təhlükəsizliyinə zəmanətlər kimi). Bu vəziyyətdə növbəti eskalasiyanı, eləcə də Azərbaycanın Ermənistanı sülhə "məcbur etməyə" yönəlmiş güc hərəkətlərini istisna etmək olmaz.

Danışıqların bir hissəsi Moskvanın himayəsi altında, digərləri isə Qərbin, xüsusən də Aİ – nin (həm də ABŞ-ın) vasitəçiliyi ilə gedir. Ancaq hər iki vasitəçinin dünyanın gələcəyi ilə bağlı fikirləri və məqsədləri fərqlidir. Rusiya üçün əsas məsələ Cənubi Qafqazda sülhməramlıların zəmanətli təsirini qorumaqdır. Buna görə münaqişəni dondurmaq, ya da qismən həll etmək onun başlıca məqsədidir. Aİ isə Rusiyanın ekspansionizmi ilə təhdid olunan regionu sabitləşdirməyə və hərtərəfli sülhə nail olmağa çalışır. Bu, vasitəçilik sayəsində mümkün bir razılaşma əldə ediləcək, nəticədə yalnız formal olaraq deyil, bölgədəki gələcək təhlükəsizlik memarlığına da təsir göstərəcək. 

Bakı və İrəvan formatların ikincisinə meyl edirlər. İstisna etmək olmaz ki, Moskva da bunu dərk edir, ona görə də Gürcüstandakı nüfuzunun artması ilə Ermənistan və Azərbaycanda azalan təsir gücünü "kompensasiya etmək" istəyir.

Müzakirələr və fikir ayrılıqları

Azərbaycan və Ermənistan nümayəndələri arasında təmaslar son həftələrdə çox gərgindir. İki ölkənin liderləri, Baş nazir Nikol Paşinyan və Prezident İlham əliyev bu zaman üç dəfə – mayın 14-də Brüsseldə, mayın 25-də Moskvada və iyunun 1-də Kişinyovda Avropa Siyasi Birliyinin ikinci sammiti münasibətilə danışıblar. Onlar həmçinin iyunun 3-də Ankarada Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib ərdoğanın andiçmə mərasimində görüşüblər. Bundan əlavə, iki ölkənin liderləri iyulun 21-də Brüsseldə və oktyabrın 5-də isə İspaniyanın Qranada şəhərində üçüncü Zirvə görüşündə bir araya gələcəklər. Qeyd edək ki, sammitlərin birincisinin başa çatmasından sonra Aİ Avropa Şurasının sədri Şarl Mişel bildirmişdi ki, Əliyev və Paşinyan Brüsseldə lazım olan qədər görüşə bilərlər.

Ayrı-ayrılıqda danışıqları iki ölkənin diplomatiyasının rəhbərləri də aparırdılar. Onların danışıqları mayın 1-4-də Vaşinqtonda, mayın 19-da isə Moskvada keçiriliblər. Nazirlər iyunun 12-də Vaşinqtonda yenidən görüşməlidirlər. İki dəfə - 23-24 may və 1 iyunda Moskvada Rusiya, Ermənistan və Azərbaycan Baş nazir müavinlərinin rəhbərlik etdiyi işçi qrupu toplandı, onların vəzifəsi regionda nəqliyyat yollarının açılmasını hazırlamaqdır.

Sülh prosesinin bu cür intensivliyi göstərir ki, hər iki tərəf razılaşmaya əhəmiyyət verir və buna nail olmaq yaxın ola bilər. Bakı və İrəvan danışıqların sülh müqaviləsinin bağlanması ilə təsdiqlənmiş münasibətlərin normallaşdırılmasına (tərəflər diplomatik münasibətləri dəstəkləmir) yönəldiyini iddia edirlər. Baş nazir Paşinyanın Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün tanınması barədə bəyanatı da bunu sübut edir. O, bunu ilk dəfə 2022-ci ilin aprelində Ermənistan parlamenti qarşısında çıxış edərkən deyib.  Paşinya son vaxtlar bir neçə dəfə təsdiqləyib ki, ərazi bütövlüyü deyəndə Dağlıq Qarabağı da Azərbaycanın tərkibində görür. (Azərbaycan da onu keçmiş Ermənistan SSR-nin sərhədləri daxilində tanıyır). 

Tərəflər, ümumiyyətlə, sülh yolunda görüləcək işlərin istiqaməti ilə də razılaşırlar (nəqliyyat yollarının açılması və sərhədlərin müəyyənləşdirilməsi). Bununla belə, Bakı və İrəvan mühüm məsələlərə yanaşmalarında, o cümlədən Azərbaycandakı erməni azlığı (Bakı üçün bu daxili işdir, İrəvan isə onlar üçün əlavə təhlükəsizlik təminatları istəyir) və Azərbaycanın əsas hissəsi ilə Naxçıvan eksklavı arasında Ermənistan ərazisi vasitəsilə birləşdirən yolun statusu (adi tranzitə qarşı eksterritorial "dəhliz") ilə bağlı dərin fərqlər var. Bu fərqlər, dövlətlər arasındakı tam inamsızlıqla birlikdə, razılaşmanı vaxtında təxirə sala bilər və dayandırılmış gərginliyin daha da artması riski yaradır. 

Azərbaycanın Ermənistanı sülhə "məcbur etmək" üzrə güc hərəkətləri də gərginliyin artması baxımından ələ alınmalıdır. Mayın 28-də Qarabağ paradövlət hakimiyyətini təslim olmağa çağıran və Bakının bu ərazilərdə "istənilən əməliyyatı" həyata keçirmək imkanının olduğunu bildirən Prezident Əliyevin bəyanatını döyüşə hazırlıq kimi şərh etmək olar. Genişmiqyaslı hərbi əməliyyatların bərpası riski, öz növbəsində, Ermənistanda sərhəd ərazilərinin sabitləşməsinə, ABŞ-ın diplomatik iştirakına və Ərdoğanın yenidən seçilməsinə dəstək vermək üçün hazırlanmış Aİ mülki missiyasının vasitəsilə  azalır.

Əvvəllər Moskva, bu gün Brüssel

Doxsanıncı illərin əvvəllərindən Qarabağ sülh prosesini Fransa (Aİ-ni təmsil edən), Rusiya və ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi ATƏT-in Minsk qrupu idarə edirdi. Rəsmi olaraq bu günə qədər mövcuddur, lakin İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra 2020-ci ilin payızında fəaliyyətini faktiki olaraq dayandırdı. Müharibədən sonrakı ilk aylarda yeganə və əsas vasitəçi Moskva oldu, əvvəlcə atəşkəs elan edildi (prezidentlər Putinlə Əliyev və Baş nazir Paşinyanın 9/10 noyabr 2020-ci il tarixli doqquz bənddən ibarət bəyanatı) və sülhməramlı qüvvələrini toqquşma bölgəsinə göndərdi və sonra tərəflərdən münaqişənin həlli üçün bir cədvəl qəbul etmələrini, yollarının açılması üzrə İşçi Qrupunun yaradılmasını tələb etdi. Vaxt keçdikcə məlum oldu ki, Rusiya öz öhdəliklərini yerinə yetirmək istəmir və ya yetirə bilmir, dövri görüşlərə baxmayaraq danışıqlarda irəliləyiş əldə etməyə çalışır. Ukraynaya təcavüzdən sonra onun bu istiqamətdə fəaliyyəti daha da azalıb. O, hazırda Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinə fəal şəkildə yanaşır, Brüsseldəki sammitlərdən sonra Moskvada sülh prosesindəki rolunu qeyd etmək üçün görüşlər keçirir.

Onun minimal məqsədi münaqişə zonasında mövcudluğunun və təsir səviyyəsinin qorunması, o cümlədən, ilk növbədə, mandatı 2025-ci ilin payızında başa çatacaq sülhməramlıların daha da möhkəmləndirilməsini təmin etməkdir. Buna yalnız münaqişə nəhayət həll edilmədikdə və razılaşmalar ən yüksək qismən xarakter daşıdıqda nail olmaq olar. Məsələn, Naxçıvana gedən yolun açılması nəzərə alınmadıqda. (Rusiya da bundan istifadə etmək istəyir və 9/10 noyabr 2020-ci il tarixli açıqlamaya görə, bu marşrut üzrə trafikə nəzarət oradakı sərhədçilərin ixtiyarına verilməlidir). 

Moskva tanınmamış Dağlıq Qarabağ respublikasına təsir göstərir (paradövlətin başında 2018-ci ilə qədər Ermənistanda da hökm sürən qondarma Qarabağ klanından ona yaxın siyasətçilər durur) və güman etmək olar ki, bu, onun niyyətinə uyğun gəlməyən sülh prosesini pozmaq üçün münaqişə bölgəsindəki vəziyyətin sabitsizləşməsinə səbəb ola bilər. 

Avropa İttifaqı 2021-ci ilin sonunda (dekabrın 14-də Brüsseldə Ermənistan-Azərbaycan sammiti) danışıqlara başlayıb və prezident Mişel bu sammitin təşkilində böyük rol oynayıb. 2022-ci ildə Aİ-nin himayəsi altında Əliyev və Paşinyanın Brüsseldə üç görüşü və Avropa İttifaqının ilk sammiti münasibətilə Praqada dördüncü görüşü keçirilib. Sonuncu, 2020-ci il müharibəsindən bəri ən böyük gərginliyin artmasından sonra baş verdi (sentyabrın ortalarında ümumilikdə 200-ə yaxın insan öldü) və görüşdə Mişeldən əlavə Fransa prezidenti Emmanuel Makron da iştirak edirdi. Bakının fikrincə, o, qeyri-obyektiv, birmənalı şəkildə ermənipərəst mövqe tutub ki, bu da "Brüssel" formatının bu ilin may ayına qədər dayandırılmasına gətirib çıxartdı. Kişinyovdakı son görüşdə İrəvanın təkidi ilə Makron yenidən iştirak etdi. Almaniya kansleri Olaf Şolz da, ehtimal ki, Fransanın ermənipərəst tərəfdarı mövqeyini tarazlaşdırmaq üçün vasitəçilər arasında yer aldı. Davam edən danışıqlara baxmayaraq, Aİ 2022-ci ilin payızında Ermənistana (Azərbaycanla sərhədə) müşahidə missiyası göndərdi və 2023-cü ilin yanvarında Ermənistanda iki illik Mülki missiyanın yaradılması barədə qərar qəbul etdi. Missiyanın bölgədəki vəziyyətə birbaşa təsiri yoxdur, ancaq əlindəki vasitələrdən və hər iki tərəfin etibarından istifadə edir Bakı hər iki missiyanın təyinatını tənqid edir, münaqişənin davam edəcəyindən qorxan Ermənistan bu missiyalarla "qorunduğunu" hiss edərək güzəştə getməyə daha az meylli görünür. Aİ-nin maraqları Rusiyanın ekspansionizmi ilə təhdid olunan qonşu ölkələrin sabitliyidir. Bundan əlavə, Avropanın enerji xammalı ilə təminatı Rusiyadan asılı olmayan yolların inkişafından asılıdır. Bu səbəbdən Brüssel Vaşinqtonun dəstəyi ilə Ermənistanla Azərbaycan arasındakı münaqişəni nəhayət həll etməyə çalışır. Növbəti addım İrəvana təhlükəsizlik zəmanəti verəcək Ermənistan-Türkiyə münasibətlərinin normallaşdırılması olacaq.

 Tərcümə etdi: Ovqat.com