Daniel V. Drezner
Tafts Universitetinin Fletçer Hüquq və Diplomatiya Məktəbində beynəlxalq siyasət üzrə professoru
Rusiyanın Ukraynadakı müharibəsi bir çox ölkələri öz milli maraqlarını sınamağa məcbur edir. ABŞ prezidenti Co Baydenin keçən ay Yaxın Şərqə səfəri Vaşinqtonda bəzi dairələrdə onun ikiüzlülüyü barədə söz-söhbətə səbəb oldu. Kampaniya zamanı Səudiyyə Ərəbistanını “qul” dövlətinə çevirmək vədinə baxmayaraq, Bayden qlobal bazarlara daha çox neft axını təmin etmək üçün faktiki Səudiyyə lideri Məhəmməd bin Salmana öz əlini uzatdı. ABŞ-ın xarici siyasətindən məyus olan çoxları üçün bu, Birləşmiş Ştatların real siyasət yürütmək üçün elan edilmiş dəyərlərini qurban verdiyini göstərirdi.
Birləşmiş Ştatlar bu cür yenidən “kalibrlənmə”lərlə məşğul olan yeganə demokratik ölkə deyil. Ermənistanı nəzərdən keçirək. Tafts Universitetinin Fletçer Hüquq və Diplomatiya Məktəbində Rusiya və Avrasiya Proqramının həm-direktoru kimi mən bu yaxınlarda Ermənistan universitetləri və Xarici İşlər Nazirliyinin rəhbərləri ilə mümkün tərəfdaşlıqlarla bağlı görüşmək üçün oraya getdim. Ermənistan demokratikləşən ölkədir və NATO müttəfiqi olan qonşu Türkiyədən öz muxtariyyətini qorumaq üçün güclü avtokratiyalarla müttəfiqlik etməkdən başqa seçimi yoxdur. İndi Ukraynadakı müharibə Ermənistanın Cənubi Qafqazda onsuz da qeyri-müəyyən olan mövqeyini yalnız çətinləşdirib.
Nəticədə o, demokratik və sosial dəyərlər baxımından Qərblə eyniləşən, lakin coğrafiyasına görə dünyanın ən ağır sanksiyalarına məruz qalan iki dövlətlə - Rusiya və İranla dostluq edən ölkədir. Ermənistan dünyanın demokratik və avtokratik düşərgələrə parçalandığını düşünənlər üçün obyektiv dərsdir. Beynəlxalq siyasət nadir hallarda ikili mövqeni həzm edir.
3 milyondan az əhalisi olan Ermənistan Qafqazın ən kiçik ölkəsidir; onun əzəli rəqibi olan Azərbaycan həm coğrafi ölçüsü, həm də əhalisi baxımından Ermənistandan təxminən üç dəfə böyükdür. Ermənistanın nə qədər kiçik olduğunu anlamaq üçün təsəvvür edin ki, ölkənin ən böyük turistik məkanı öz sərhədləri daxilində yerləşmir: Əhdi-Ətiqə görə Nuhun gəmisinin quruya çıxdığı yer olan Ağrı dağı Türkiyə sərhədindədir.
Ermənistan Xor Virap monastırında “Ararat” mənzərəsinin şaftalısını təqdim olunsa da, ermənilərə hələ də bu dağda gəzmək üçün Ermənistan-Türkiyə sərhədini keçməyə icazə verilmir. Bu reallıq İrəvanın ən böyük geosiyasi problemini də müəyyənləşdirir: 1991-ci ildə Sovet İttifaqından çıxandan bəri zəif olan Ermənistan-Türkiyə münasibətləri.
1915-ci il “erməni soyqırımı” ilə bağlı davam edən incikliklərdən başqa, Türkiyənin Azərbaycana dəstəyi Ermənistanın təhlükəsizlik vəziyyətini xeyli pisləşdirir. Müstəqillik əldə etdikdən sonra bu iki keçmiş sovet respublikası Azərbaycanın tərkibində əsasən etnik ermənilərin məskunlaşdığı ərazi olan Dağlıq Qarabağ uğrunda iki müharibə aparıb. Ermənistan 1990-cı illərin əvvəllərində birinci müharibədə qalib gəldi, lakin 2020-ci il münaqişəsi İrəvan üçün pis keçdi. Bakının Türkiyədən alınan texnologiyadan istifadə edərək pilotsuz təyyarə mərkəzli döyüş planı ermənilərin anklavda ərazi nəzarətini əhəmiyyətli dərəcədə itirməsinə səbəb oldu.
Rusiya hər iki Dağlıq Qarabağ müharibəsinə son qoyan atəşkəs sazişini imzalayan tərəf olub. 2020-ci il sazişinə əsasən, Rusiya sülhməramlıları 2025-ci ilin böyük hissəsi ərzində Ermənistanı Dağlıq Qarabağla birləşdirən yolun Laçın dəhlizini qoruyacaqdılar. Təəccüblü deyil ki, həm Ermənistan, həm də Azərbaycanla əlaqələri olan regionun ən güclü ölkəsi Rusiya çarlıq dövründən indiyədək iki ölkə arasında dəllal rolunu oynamaqdadır. Amma Ermənistan postsovet dövründə Rusiya ilə sıx müttəfiqlik edib, Azərbaycanın Türkiyə ilə əlaqələrini balanslaşdırıb. Ermənistan həm Rusiyanın rəhbərlik etdiyi təhlükəsizlik alyansı olan Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının (KTMT), həm də beş postsovet dövlətinin vahid bazarı olan Avrasiya İqtisadi İttifaqının üzvüdür, Azərbaycan isə heç birinin üzvü deyil. Rusiyanın Ermənistanda da böyük hərbi bazası var.
Xəbərlərin hamısı pis deyil. Gözlənilənlərin əksinə olaraq, Ermənistanın iqtisadiyyatı Ukraynadakı müharibədən zərər görmədi. İşğal ərəfəsində Rusiyada işləyən ermənilərin pul köçürmələrinin itirilməsi ehtimalı ilə bağlı narahatlıq anlaşılan idi. ABŞ rəsmilərinin fikrincə, bu kəsir son altı ayda Rusiyadan düşmüş İT mütəxəssislərinin kütləvi axını ilə aradan qalxdı. Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyi və Ermənistan Mərkəzi Bankının rəsmiləri ilə apardığım söhbətlərə görə, müharibə başlayandan bəri 20-60 min arasında rus Ermənistana köçüb və bu yeni gələnlərin bəzilərinin gətirdiyi əhəmiyyətli insan kapitalı Ermənistanın yenicə formalaşan İT sektoruna böyük fayda qazandırdı.
Moskvaya sədaqətinin müqabilində Ermənistan çox şey qazanmayıb. Birinci Dağlıq Qarabağ müharibəsi zamanı Rusiya Ermənistanı dəstəklədi, lakin Qərblə gərginlik artdıqca, Moskva ölkənin Azərbaycanla münaqişəsini çözməkdənsə, bu ixtilafdan Ermənistanın loyallığını təmin etmək üçün daha çox faydalandı.
2013-cü ildə Rusiya prezidenti Vladimir Putin Ermənistanı Avropa Birliyinin Şərq Tərəfdaşlığına, keçmiş sovet respublikaları ilə onlara Aİ bazarlarına və resurslarına geniş çıxışı təklif edən yardım proqramına qoşulmaması üçün təzyiq etdi. 2018-ci ildə Nikol Paşinyan sələfi, uzunmüddətli lider Serj Sarkisyana qarşı rəngli inqilab üslublu etirazlardan sonra Ermənistanın baş naziri seçildi və iki ölkə arasındakı münasibətlər daha da gərginləşdi. Həmişə Rusiyanı birinci yerə qoyan Sarkisyanın devrilməsinin arxasında bir etiraz lideri ilə məşğul olmaq Rusiyanı həyəcanlandırmırdı. 2020-ci il Dağlıq Qarabağ müharibəsi zamanı Rusiya vasitəçiliyi Ermənistanın ən pis ssenarilərinin qarşısını almağa kömək etdi. KTMT qüvvələrindən bəzi üzv ölkələrdə - ən son Qazaxıstanda - üsyanları yatırtmaq üçün istifadə edilsə də, 2020-ci il münaqişəsi zamanı hərbi ittifaq əsgərləri döyüş xəttinə yerləşdirilmədi. Həm keçmiş, həm də indiki Ermənistan rəsmiləri də Rusiya və Türkiyə (və onların prezidentləri) arasında mövcud konstruktiv əlaqələrindən hədsiz ehtiyatlanır və Ermənistanı bu gün də regional məsələlərin müzakirələrində kənarda saxlayırlar.
Putin ən böyük müttəfiq olmasa da, ermənilər haqlı olaraq qeyd edirlər ki, Rusiya və İran Türkiyənin Azərbaycana dəstəyinə qarşı olduqları üçün ermənilərlə müttəfiq olublar. Heç bir ölkə Türkiyənin öz arxa bağçalarına təsirini genişləndirməkdə maraqlı deyil.
Rusiya onun daha mühüm təhlükəsizlik tərəfdaşı olsa da, Ermənistanın İranla uzunmüddətli əlaqələri də faydalıdır. İki ölkə arasında turizm və enerji əlaqələri güclüdür. 2020-ci il müharibəsi zamanı İranın Ermənistana hərbi yük göndərmək üçün Rusiyaya öz hava məkanından istifadə etməyə icazə verdiyi bildirilir. İranın Azərbaycanla əlaqələri yaxşılaşsa da, Tehran Türkiyənin müdaxiləsinə şübhə ilə yanaşır, xüsusən də İranın böyük azərbaycanlı azlığını qarışdırdığına inanır. Ermənistan üçün İranla enerji ticarəti Rusiyaya daha az arxalanmağa imkan verir. Təəccüblü deyil ki, ötən ilin yazında Paşinyan mətbuata “İndi bizim İranla çox sıx əlaqələrimiz var” demişdi.
Rusiya və İranın Qafqazda kifayət qədər payları olduğu üçün onların Ermənistanla əlaqələrinin əhəmiyyəti həmişə yüksək olacaq. Əksinə, ermənilər ABŞ və Avropanı Cənubi Qafqaza kifayət qədər diqqət yetirmiş hesab edirlər. Söhbət etdiyim Ermənistan rəsmiləri Avropa və ABŞ-ın regionda daha çox iştirakı ideyasını alqışladılar. Onlar sadəcə olaraq bunun baş verəcəyinə inanmırlar.
Qərbin Cənubi Qafqazda daha fəal iştirakının olmadığı bir şəraitdə ermənilər Rusiyanın Ukraynaya təcavüzü və Qərbin Moskvaya qarşı tətbiq etdiyi sonrakı sanksiyalarla bağlı dərin ikili hisslər keçirirlər. Bir tərəfdən, onlar Rusiyanın imperialist ritorikasının nəzərəçarpacaq dərəcədə yüksəlişini müşahidə etdilər və bu, onları – başqa keçmiş sovet respublikasının sakinlərini dərindən narahat edir. Digər tərəfdən, ermənilər ABŞ-ın Rusiyaya qarşı tətbiq etdiyi sanksiyaların çox yaxşı nəticə verəcəyindən narahatdırlar, çünki bu, Rusiyanın Türkiyə və Azərbaycana qarşı Ermənistanın sabitliyinin təminatçısı kimi çıxış etməsinə mane olur. Türkiyənin bir broker kimi diplomatik bacarığından istifadə etməsi, məsələn, Ukrayna ilə Rusiya arasında taxıl müqaviləsi üzrə danışıqlar aparması və müharibə zamanı Orta Asiya ilə əlaqələrini gücləndirməsi Ermənistanda narahatlığı daha da artırır. Avropa ölkələrinin enerji ehtiyaclarını ödəmək üçün daha çox Azərbaycana güvənməsi perspektivi də onlar üçün narahatlıq doğuran digər xüsusdur.
Ermənilərin strateji cavabı mümkün qədər çox böyük dövləti xoşbəxt saxlamaq olub. Rusiya İrəvandan aldığı dəstəkdən məmnun görünür. Müharibə başlayanda Rusiyanın Avropa Şurasından uzaqlaşdırılmasına qarşı çıxan tək ölkə Ermənistan idi və Paşinyan işğalın başlamasından iki ay keçməmiş Moskvada Putinlə görüşmüşdü. Eyni zamanda, ABŞ-ın regiondakı rəsmiləri Ermənistanı Rusiyaya qarşı iqtisadi sanksiyalara tam əməl etdiyinə görə tərifləyiblər. Həqiqətən də, onların Tehranla isti əlaqələrini davam etdirməsinə baxmayaraq, onilliklər boyu İrana qarşı çoxtərəfli sanksiyalarla yaşamaq təcrübəsi, Ermənistan rəsmilərini indiki məqama hazırlayıb.
Ermənistan bu strategiyadan nə əldə edir? Sözsüz ki, muxtariyyət və vaxt. Ermənistan, deyək ki, Belarusdan daha çox muxtariyyətə malikdir; 2017-ci ildə o, nəhayət, Moskvanın lələklərini qarışdırmadan Aİ-nin Şərq Tərəfdaşlığına qoşula bildi. Moskvanı sakitləşdirəcəyi təqdirdə Ermənistan iqtisadiyyatı COVİD-19 pandemiyasından, onun Silahlı Qüvvələri 2020-ci ildəki müharibənin neqativ təsirlərindən xilas ola, erməni cəmiyyəti isə liberal demokratiya ilə bağlı iddialarını tam etiraf edərək sovet dövrünün strukturlarından birdəfəlik yaxa qurtarmağa cəhd edə bilər.
Ermənistanın bu qambiti sınaqdan çıxara bilməsi üçün böyük şansı var. BVF erməni siyasətçilərini son illərdə apardıqları struktur islahatlarına görə tərifləyib, Human Rights Watch isə mövcud hökumətin korrupsiyaya qarşı mübarizə və qanunun aliliyinin təşviqi ilə bağlı “iddialı islahat gündəmini” bəyənir. Ermənistan vətəndaş cəmiyyəti inkişaf edir: ölkənin hər iki əsas universiteti özlərini müasirləşdirir və Qərb ali təhsil müəssisələri ilə əməkdaşlığı genişləndirir. Avstraliya, Fransa, Rusiya və ABŞ-dakı böyük erməni diasporu o deməkdir ki, İrəvanla yaxşı əlaqələr saxlamaqda maraqlı olan çoxlu güclü dövlətlər var. Nə qədər ki, Rusiya sülhməramlıları öz işi ilə məşğuldur və Dağlıq Qarabağ münaqişəsi yenidən alovlanmayıb – bu, mümkündür – o zaman Ermənistan 2025-ci ildə indikindən daha yaxşı vəziyyətdə olacaq.
Amerikalılar çaşıb qala bilərlər ki, Cənubi Qafqazın ən demokratik ölkəsi Rusiyanı niyə indi pisləməkdən imtina edir? Bu, kiçik ölkələrin qismətidir: hər yerdə və hər zaman özlərinə dost axtarırlar və nə vaxtsa onu ümidi ilə yaşayırlar.
11.08.2022
Tərcümə etdi: Ovqat.com
Paylaş:
