ABŞ və Avropa İttifaqının vasitəçiliyi ilə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevlə Ermənistan baş naziri Nikol Paşinyan arasında danışıqlar davam edir. Hiss olunur ki, Rusiyanın başının Ukraynaya qarışdığı bir zamanda Qərb ölkələri fürsətdən yararlanıb Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh müqaviləsinin bağlanmasına çalışırlar. Məqsəd aydındır: Cənubi Qafqazın ən mühüm problemi olan Azərbaycan-Ermənistan ixtilafına son qoyularsa, Rusiya Silahlı Qüvvələrinin regionda qalmasının heç bir məntiqi əsası qalmayacaq. 

Görünür, bu səbəbdən Qərb ölkələri hər iki tərəfə təzyiq göstərərək münaqişəyə son qoymalarını istəyirlər. Xüsusilə də Ermənistana. Paşinyanın son dövrlər Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıdıqlarını dəfələrlə ifadə etməsi İrəvanın öz ənənəvi mövqeyindən tədricən uzaqlaşmasından xəbər verir. 

İki ölkə arasında sona yaxınlaşan sülh danışıqları regionda maraqları olan digər güc mərkəzləri tərəfindən diqqətlə izlənilir. Ən çox İran tərəfindən. İranın “İrdiplomacy.ir” saytı da yayımladığı “Ermənistan Qarabağı tərk edir: bundan sonra nə olacaq?” sörlövhəli analizində bu məsələyə diqqəti yönəldib.

Ovqat.com, Kirill Krivoşev adlı müəllif tərəfindən qələmə alınan məqalənin Azərbaycan insanı  üçün aktuallığını nəzərə alıb tərcüməsini təqdim edir.

Ermənistan və Rusiya arasında ən vacib müzakirə mövzusu Qarabağ olduğundan, Moskva ilə münasibətlərə də yenidən baxılmalıdadır. Əksər ermənilər üçün Kreml çətin anlarda onlardan üz döndərən etibarsız müttəfiqdir. Dönüş nöqtəsi isə Ermənistanla Azərbaycan arasında münaqişənin uzun müddətdir davam etməsidir. Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan bildirib ki, Ermənistan yalnız bir şərtlə sülhə nail olacaq: ərazi ambisiyalarını sovet dövrünün sərhədləri ilə məhdudlaşdırmaq. Başqa sözlə, o, Dağlıq Qarabağdan, yəni Azərbaycanla uğrunda döyüşdüyü Qarabağın dağlıq hissəsindən imtina etməlidir. Bu çıxışlardan bir neçə gün sonra Azərbaycan Laçın dəhlizində Ermənistanla tanınmamış “Dağlıq Qarabağ Respublikası” arasında "həyat yolu" adlandırılan nəzarət–buraxılış məntəqəsi yaratdı.

Paşinyanın çıxışı mediada geniş işıqlandırıldı və bir çoxları vurğularının səmimiliyinə təəccübləndilər, baxmayaraq ki, bu, yeni bir söz deyildi. 2020-ci ildə Ermənistan Azərbaycanla müharibəni uduzandan bəri Ermənistan hökuməti Qarabağın gələcəyi üçün Bakını qane edəcək və Ermənistanda geniş narazılığa səbəb olmayacaq bir düstur tapmağa çalışır. Ötən ilin aprelində Paşinyan prioritetlərin dəyişməsi barədə danışmağa başladı. İrəvan üçün əsas məsələ Qarabağdakı vəziyyət deyil, “orada yaşayanların təhlükəsizliyini və hüquqlarını təmin etməkdir". Başqa sözlə, Qarabağ Azərbaycanın bir hissəsi olacaq, lakin erməni dilinin vəziyyəti kimi xüsusi məsələlər üzrə çətin söhbətlər aparılır. Ermənistanın Baş naziri də "uzaq və yaxın" beynəlxalq tərəfdaşlarının xahişi ilə bu qərarın qəbulunu mənimsəyərək məsuliyyət yükünü aradan qaldırmağa çalışır.

İlk dəfə sentyabr ayında Paşinyan Bakı ilə sülh sazişi imzalamağa hazır olduğunu açıqladı. Əlbəttə ki, bir çox ermənilər onu xain hesab etsələr də Paşinyanın əsas məqsədi "bu respublikanın sovet dövründəki 29 800 kv. kilometrlik ərazisində Ermənistan üçün uzunmüddətli sülh və təhlükəsizliyə" nail olmaqdır. Bakı bu sözlərin fonunda Qarabağda öz nəzarətində olan əraziləri yavaş-yavaş genişləndirir. İrəvanın beynəlxalq tərəfdaşları isə bu prosesə müdaxilə etmir, Ermənistan hökuməti də eyni zamanda baş verənlərə reaksiya vermir, çünki bu, təkcə Bakını qəzəbləndirməz, həm də beynəlxalq vasitəçilərin narazılığına səbəb ola bilər.

Hətta dekabrın 22-də Azərbaycan Ermənistanı Qarabağla birləşdirən Laçın dəhlizini bağlayanda belə, bu fakta heç bir reaksiya verimədi (Bakı, əlbəttə ki, Azərbaycan tərəfindən heç bir blokadanın olmadığını iddia edir). Ermənistanın reaksiyası yazda açılan alternativ marşrutdan istifadə etmək idi: avtomobillərin hərəkət etməsi çox çətin olan torpaq yol. Hətta bu alternativ də problemli idi, çünki azərbaycanlılar bu marşrutla işə gedən erməni polisinə atəş açdılar və daha sonra həmin yola polis bölməsi yerləşdirdilər. Sonradan, aprelin 23–də Azərbaycan tanınmamış Dağlıq Qarabağ Respublikasının mərkəzi olan Stepanakertin (Xankəndi – Ovqat) əsas yolunda nəzarət-buraxılış məntəqəsi açdılar. Rusiya sülhməramlıları da buna müdaxilə etmədi, baxmayaraq ki, 2020-ci il üçtərəfli saziş çərçivəsində Laçın dəhlizi onların nəzarəti altında olmalı idi.

Bu nəzarət məntəqələri ermənilər üçün saysız-hesabsız problemlər yaradır. Məsələn, Azərbaycan sərhədçiləri onlardan hansı sənədləri tələb edəcəklər? Erməniləri sadəcə şübhəli göründükləri üçün tuta bilərlərmi? Onların yalnız Ermənistana girməsinə, yoxsa yenidən Qarabağa qayıtmasına icazə verəcəklərmi? Bu sualların cavabları əsasən ermənilərin yeni reallığı qəbul edib-etməməsindən asılıdır. İrəvanın hazırda bu reallıqla barışdığı görünür. Onlar nəhayət başa düşüblər ki, nə kütləvi etirazlar, nə də beynəlxalq tərəfdaşlarının "narahatlıqlarını ifadə etməkdən" başqa heç bir iş görməmələri Qarabağın taleyinə təsir göstərəcək.

Ötən yay Qarabağ erməniləri Bakı ilə birbaşa danışıqlara razılıq veriblər. Danışıqların rəsmi məqsədi Qarabağı yalnız elektrik enerjisi və qazla təmin etmək idi. Lakin aydındır ki, onlar digər aspektləri də müzakirə masasına yatırmalıdırlar. İrəvan etiraf edir ki, Qarabağ erməniləri özləri Bakı ilə müqavilə bağlayacaqlar: bu, Bakının müstəsna haqqıdır və bu reallıq İrəvanı məlum mövzuda məsuliyyət daşımamağa məcbur edir.

Bəs, bu vəziyyətdə Qarabağı hansı tale gözləyir? 

İrəvanda danışılan irqi təmizləmə və ya partizan müharibəsinin Bakını qorxutması ehtimalı azdır. Azərbaycan rəsmilərinin dediklərinə əsasən, onlar Qarabağ ermənilərinə ləzgilər, talışlar və tatlar kimi digər milli azlıqlara bəslədikləri münasibəti göstərmək niyyətindədirlər. Xüsusi muxtar zonalar və ya oxşar inzibati strukturlar yaratmaq planları yoxdur. Lakin Qarabağda qalan ermənilərə Azərbaycan pasportu almaq da asan olmayacaq. Bu qəddar reallıqla qarşılaşmamaq üçün bir çoxu Ermənistana köçmək qərarına gələcəklər. 

Hazırda erməniləri düşündürən əsas sual budur ki, onlar Qarabağda öz aktivlərini sata biləcəklərmi, yoxsa bunu daha hansı yolla həll etmək olar? Azərbaycan rəsmiləri yəqin ki, regionun erməni sakinlərinə fərqli yanaşacaqlar. Məhz belə hallara görə ən real nəticə Qarabağ ermənilərinin kütləvi miqrasiyasıdır. Görünən budur ki, Qarabağda evlərinə dərindən bağlı olan, siyasi həyatda iştirak etməyən, yüksək vəzifəli şəxslər üçün problem yaratmayan yaşlı sakinlər qalacaqlar.

Bütün bunlar, şübhəsiz ki, erməni icmasını hiddətləndirir. Bu, təkcə milli qürur məsələsi deyil, həm də obyektiv çətinliklər yaranır: əhalisi üç milyondan az olan bir ölkədə yüz minə yaxın miqrantı yerləşdirmək asan deyil. Lakin bu problemlər sabit təhlükə ilə, yəni Ermənistanın bütün sərhədləri boyunca aşağı səviyyəli müharibə ilə müqayisədə o qədər də ciddi problem təsiri bağışlamır. Bu yaxınlarda Ermənistanın Sünik (Zəngəzur - Ovqat) sərhəd bölgəsindəki Tek kəndində baş verən hadisə belə halların acı nümunəsidir, hər iki tərəfdən yeddi əsgərin ölümü ilə nəticələnmişdi. Erməni rəsmiləri indi əmindirlər ki, növbəti iki il üçün dəvət etdikləri Aİ müşahidə qrupu onları sonuna qədər qoruya bilməyəcək.

İrəvanda qorxurlar ki, sərhəddəki gərginlik Qarabağ münaqişəsi bitdikdən sonra da davam edə bilər. Məsələn, Azərbaycana məxsus qapalı bölgə olan Naxçıvanın problemi qalmaqdadır. Üçtərəfli saziş çərçivəsində Naxçıvan yolu ilə Azərbaycanın qalan hissəsi ilə birləşdirilməlidir. Məsələ ilə bağlı mübahisələr də yeni gərginliyə səbəb ola bilər. 

O vaxta qədər ermənilər qəzəb və kədər içində idilər, indi isə doğru yoldadırlar. Xəstəxanaya yerləşdirmənin son mərhələsinə çatmadan əvvəl depressiyadan da keçməlidirlər. Yerevanda hadisələrin dinc inkişafı, Türkiyə ilə quru sərhədinin açılması və onunla iqtisadi münasibətlərin bərpası barədə danışmaq bu depressiyanın yükünü yüngülləşdirə bilər. İrəvanda ABŞ və Avropa İttifaqı ilə daha geniş əməkdaşlığa dair çıxış da var.

Bu arada, Rusiya ilə münasibətlərdə buna yenidən baxılmalıdır, çünki ən vacib müzakirə mövzusu Qarabağ məsələsidir. Ermənilərin əksəriyyəti üçün Kreml çətin anlarda onları tək qoyan etibarsız müttəfiq olacaq...