“The National Interest”
 
24.01.2022
 
2021-ci ilin payızında İran və Azərbaycanı üz-üzə qoyan gərginlik indi səngisə də, onların mübahisəsinin əsasını təşkil edən çəkişmələr həll olunmamış qalır. Bu, onların yaxınlaşmasının qısamüddətli ola biləcəyindən xəbər verir.
 
Gələcək münaqişə potensialı Ermənistanın və Azərbaycanın beynəlxalq səviyyədə Azərbaycanın bir hissəsi kimi tanınan Ermənistanın idarə etdiyi anklav olan Dağlıq Qarabağla bağlı 2020-ci ildəki münaqişəsinə yenidən baxılmasını tələb edir. Qırx dörd gün davam edən döyüşlərdən sonra Azərbaycan qüvvələri Türkiyənin qəti hərbi dəstəyi və İsrailin silahları sayəsində Dağlıq Qarabağın əhəmiyyətli bir hissəsini və ona bitişik yeddi rayonu Ermənistandan geri aldılar.  Bölgənin İranla keçmiş sərhədinə tam nəzarət də Azərbaycanın əlinə keçdi. Daha sonra Rusiyanın vasitəçiliyi ilə əldə edilən atəşkəs İranın zərərinə yeni status-kvonu qanuniləşdirdi.
 
Döyüşçülər Tehranın atəşkəs çağırışlarına və onun həll üçün vasitəçilik təkliflərinə məhəl qoymadıqları üçün İranın gücsüzlüyü bütün müharibə boyu özünü büruzə verdi - artilleriya atəşi İran ərazisinə düşdüyü zamanlarda belə. Bundan əlavə, İranın strateji regional tərəfdaşı və şimal qonşusu Ermənistan Azərbaycan və Türkiyə tərəfindən darmadağın edildiyi bir vaxtda Tehran Bakının “işğal olunmuş” torpaqlarını “azad etmək” hüququnu dəstəklədi – bu, İran daxilində Azərbaycan millətçiliyini yatırtmaq və milli sərhədləri müəyyənləşdirən beynəlxalq hüququn mövcud olduğunu iddia etmək üçün hesablanmış bir addım idi. 
 
Lakin Azərbaycanın növbəti qələbəsi onun iştahını oyatdı. 2021-ci il fevralın 6-da Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev Ermənistanın cənub-şərqindəki Sünik vilayətinə iddia qaldırıb və onun üzərindən güc yolu ilə dəhliz açacağı ilə hədələyib. Zəngəzur dəhlizi kimi tanınan, Azərbaycanı Ermənistan vasitəsilə onun qərb anklavı Naxçıvanla birləşdirən bu nəqliyyat marşrutu Azərbaycan və Türkiyənin çoxdan axtarılan məqsədi olub. Əslində, 2021-ci ilin iyununda Əliyev və Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan “Azərbaycan Respublikası ilə Türkiyə Respublikası arasında müttəfiqlik əlaqələri haqqında Şuşa Bəyannaməsi”ni imzaladılar ki, bu da onların müttəfiqliyini qarşılıqlı müdafiə paktı və ikitərəfli müqavilə ilə möhkəmləndirən siyasi və iqtisadi yol xəritəsidir. Bu yol xətirəsində Zəngəzur dəhlizinin tikintisi nəzərdə tutulurdu. Sözügedən dəhliz bütün Azərbaycanı birləşdirməklə Avropa İttifaqını, Türkiyəni və Mərkəzi Asiyanı Xəzər dənizi vasitəsilə birləşdirəcək, Türkiyənin türk dünyasına inteqre edəcək, Azərbaycanı Çinin “Bir Kəmər və Yol” təşəbbüsü üçün potensial “prioritet vektor” kimi yerləşdirmək məqsədini irəli sürəcək.
 
Bu duruş İranı narahat edən suallar doğurur. Zəngəzur dəhlizini zəifləmiş Ermənistana tətbiq etmək cəhdləri beynəlxalq sərhədlərin zorla dəyişdirilməsinə qarşı Tehranın qırmızı xəttini meydana gətirir və Türkiyənin regional təsirini nəzərəçarpacaq dərəcədə artırır. Təbii ki, İran Azərbaycanın Türkiyə ilə çiçəklənən siyasi və müdafiə əlaqələrini yaxından izləyir. Ortaq mədəniyyət və tarixə görə tez-tez “bir millət, iki dövlət” adlandırılan iki qonşu geniş və birgə təlimlər vasitəsilə Azərbaycan Silahlı Qüvvələrini Əliyevin dediyi kimi “Türkiyə ordusunun daha kiçik versiyası”na çevirir.  İran bu ittifaqın nəticələrini 2020-ci il münaqişəsində gördü: Türkiyənin qabaqcıl pilotsuz təyyarələri və Suriya muzdluları Azərbaycana Ermənistanın quru qoşunlarını məhv etməyə kömək etdi.
 
Üstəlik, Azərbaycan və İranın son barışığına baxmayaraq, bəzi analitiklər Azərbaycanın öz əraziləri arasındakı əlaqələri bərpa etməsi İranı “türk qövsü”ndə əhatəyə alacağı və bununla da Bakının Tehrandan asılılığını aradan qaldıracağı, eyni zamanda İranın Cənubi Qafqaza çıxışını Türkiyə və Azərbaycanın razılığı ilə şərtləndirəcəyi barədə xəbərdarlıq ediblər. Ancaq nəticələr aydın deyil. Fuad Çıraqov qeyd edir ki, İran və Azərbaycanın iqtisadi inteqrasiya planları şiddətli geosiyasi rəqabətin perspektivlərini puç edir. Buna baxmayaraq, bugünkü inteqrativ siyasətlər gərginlik artdıqda sabahın təsir mənbələrinə çevrilə bilər; Bir vaxtlar birləşmiş millətlərin birdən-birə kəsilə biləcəyi nəqliyyat əlaqələri, xarici enerji ehtiyatlarından asılılıq silahlaşdırıla bilər.
 
Bu dəyişən regional dinamika 2021-ci ilin payızında gərginliyin niyə yenidən alovlandığını izah edir. 2021-ci il sentyabrın 12-də Azərbaycan, Türkiyə və Pakistanın Xəzər dənizində İranın şimalında, Azərbaycan sərhədində “Üç Qardaş 2021” hərbi təlimlərinə başladığı gün, 12 sentyabr hakimiyyət İran avtomobillərindən “yol vergisi” almağa başladı və iki iranlını avtomobillə Dağlıq Qarabağa gələrək Azərbaycanın suverenliyini pozduqlarına görə həbs etdi. İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu (SEPAH) daha sonra 2020-ci il Dağlıq Qarabağ müharibəsinin ildönümündən bir neçə gün sonra, 2021-ci il oktyabrın 1-də Azərbaycanla sərhədində görünməmiş hərbi təlimə başlayıb. İranın döyüş oyunları sərhəd mübahisəsindən daha çoxuna cavab idi. İran rəsmiləri açıq şəkildə bildiriblər ki, İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun “Xeybər Fatehləri” təlimi Azərbaycanda İsrailin təsirinin artırılmasına bir cavabdır, hətta onlar suveren sərhədlərə təhdidlərin və suriyalı “terrorçuların” Azərbaycanda mövcudluğunun da SEPAH-ın hərəkətlərinə səbəb olduğunu bəyan ediblər.
 
Tərcümə: Ovqat.com